آب و صلح برای مردم

بیژن روحانی

بحران یافتن منابع جدید آب و هم‌چنین نحوه استفاده از آن‌ها، در دهه‌های آینده می‌تواند به اختلافات متعددی بین کشورهای گوناگون دامن بزند. این مساله زمانی اهمیت خود را بیشتر آشکار می‌کند که بدانیم بخشی مهمی از منابع آبی میان کشورهای گوناگون مشترک است.

سازمان جهانی یونسکو به تازگی نخستین نقشه سفره‌های آب زیرزمینی مشترک میان کشورها را منتشر کرده است. انتشار این نقشه با برگزاری نشستی در همین مورد به تاریخ بیست و هفتم ماه اکتبر گذشته هم‌زمان بوده است.

بنابر آمارهای سازمان ملل متحد، بیش از نود و شش درصد از آب شیرین کره زمین در منابع زیرزمینی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها میان کشورهای مختلف مشترک است.

با این حال علی‌رغم اهمیت حیاتی این منابع و اختلافاتی که در آینده و به هنگام بحران آب می‌تواند بین کشورها به وجود آید، تاکنون یک فهرست جامع و جهانی از آن‌ها وجود نداشته است.

‌از سال ۲۰۰۰ میلادی برنامه هیدرولوژی بین‌المللی سازمان یونسکو اقدام به تاسیس پایگاه جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات در مورد آب‌های زیرزمینی کرده است. این نقشه که بخشی از اطلاعات جمع‌آوری شده در این پایگاه است، حاوی اطلاعاتی در مورد کیفیت آب این منابع و سرعت تجدید شوندگی آن‌ها نیز هست.

در این فهرست ۲۷۳ سفره بزرگ زیرزمینی مشترک مورد بررسی قرار گرفته‌اند که از آن میان سهم قاره آمریکا ۶۸، آفریقا ۳۸، اروپا ۱۵۵ (اروپای غربی ۹۰ و اروپای شرقی ۶۵) و سهم قاره پهناور آسیا تنها ۱۲ سفره آب زیرزمینی مشترک است.

افزایش نیاز به آب از نیمه دوم قرن بیستم تاکنون، منجر به افزایش استفاده از منابع زیرزمینی در سالهای اخیر در سراسر جهان شده است. شصت و پنج درصد آب‌های مورد استفاده از این منابع به مصرف آبیاری، بیست و پنج درصد آن صرف تامین آب آشامیدنی و ده درصد دیگر نیز به مصارف صنعتی می‌رسد.
در مناطق خشک و کم باران، آب‌های زیرزمینی جزو تنها منابع و گاهی یگانه منبع تامین آب مورد نیاز است. عربستان سعودی نزدیک به صد در صد، تونس نود و پنج درصد و مراکش هفتاد و پنج درصد کل آب مورد نیاز خود را از این آبخوان‌ها تامین می‌کنند. ایران نیز به‌طور گسترده به استفاده از سفره‎‌های زیرزمینی یا آب‌خوان‌ها وابسته است و در سال‌های اخیر نیز بر میزان استفاده از آنها افزوده شده است.

با آن‌که سفره‌های زیرزمینی در تمام قاره‌های جهان وجود دارند، اما همه آن‌ها به یک میزان تجدید شونده نیستند. به عنوان مثال سفره‌های زیرزمینی آب در شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا حدود ده هزار سال پیش و هنگامی که آب و هوای زمین مرطوب تر بود شکل گرفته‌اند و در صورت تمام شدن دیگر تجدید یا پر نخواهند شد. در مناطق دیگر نیز گرچه آب‌خوان‌ها قابل احیاء هستند اما با خطراتی نظیر راه یافتن آلودگی‌ها یا مصرف بیش از حد تهدید می‌شوند.

مشترک بودن آبخوان‌ها میان چند کشور بحث چگونگی استفاده و بهره‌برداری از آن‌ها را در سال‌های اخیر به معضلی حقوقی تبدیل کرده است. کمیسیون حقوق بین‌المللی سازمان ملل متحد، پیش‌نویس معاهده‌ای را تهیه کرده است که در آن راهکارهای برطرف کردن این خلاءهای قانونی پیش‌بینی شده و از کشورهای دارای منابع مشترک خواسته می‌شود تا بر سرنحوه استفاده و حفاظت از این ذخایر ارزشمند آبی با یکدیگر همکاری کنند.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، مساله آب می‌تواند به نزاع و اختلاف عمیق میان کشورها دامن بزند و در بسیاری موارد باعث آغاز درگیری‌ و جنگ شود.

سازمان یونسکو هم‌چنین به تازگی برپایه یک تحقیق میدانی، کتابی را با عنوان «آب و صلح برای مردم» منتشر کرده است. این کتاب به‌طور خاص به نقش محوری و کلیدی آب در تولید مخاصمات و درگیری‌ها در خاورمیانه می‌پردازد.

جان مارتین تروندالن، محقق و مولف این کتاب با تحقیقات طولانی در منطقه خاورمیانه از مشکلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تاثیرات آن‌ها بر زندگی روزانه مردم به واسطه بحران استفاده از منابع آب سخن می‌گوید. به اعتقاد او کمیاب بودن آب در این منطقه به جنگ‌ها و درگیری‌هایی از عهد عتیق تاکنون منجر شده است.

به اعتقاد بسیاری از محققان این منطقه در آینده نیز با بحران‌های بسیار حاد و جدی کمبود آب رو به رو خواهد شد. رشد جمعیت، افزایش فعایت‌های صنعتی، آلودگی‌های محیطی و افزایش غلظت نمک در آب‌های این منطقه (‌به عنوان مثال رودخانه فرات) در حال شکل دادن به بحران‌های جدیدی است که نتایج خود را به زودی مشخص خواهد کرد.

هم اکنون میان کشورهایی مانند سوریه، عراق و ترکیه و هم‌چنین اسراییل و سوریه درگیری‌ها و اختلافات عمیقی بر سر استفاده از منابع آب مشترک وجود دارد. به اعتقاد تروندالن، مساله آب چنان از اهمیت ويژه‌ای برخوردار است که باید علی‌رغم تمام اختلافات سیاسی موجود در منطقه، راه‌حلی برای همکاری میان کشورها به منظور مقابله با بحران‌های پیش رو پیدا کرد.

Trondalen , Jon Martin, Water and Peace for the People, UNESCO Publishing, 2008.