اسکندریه؛ موزه‌ای زیر آب

بیژن روحانی

گرچه بیش از چند قرن است که تمدن باستانی مصر مورد کاوش و جست‌وجوی باستان‌شناسان قرار دارد، اما هنوز جذابیت‌ها و شگفتی‌های آن برجای خود باقی ‌است.

در آینده نزدیک گردشگران می‌توانند کاخ کلئوپاترا، ملکه باستانی مصر را زیر آب‌های بندر اسکندریه مشاهده کنند. پروژه بلند‌ پروازانه دولت مصر با همکاری معماران فرانسوی، امکان ایجاد نخستین موزه زیر آب جهان را فراهم خواهد کرد.

در دهه ۹۰ میلادی، کاوش‌ها در زیر آب‌های اسکندریه منجر به کشف هزاران شیء باستانی شد: ۲۶ مجسمه ابوالهول یا اسفینکس، کشتی‌های غرق شده یونانی و رمی، یک نیم‌تنه بزرگ از خدای رودخانه نیل، مجسمه‌های‌ تقدیمی به خدایان کهن، زیورآلات و همچنین ستون‌ها و قطعات بزرگ سنگی.

تعدد آثار کشف شده زیر دریا، فکر ایجاد موزه‌ای بزرگ را برای جلب گردشگران به این نقطه مطرح کرد. در سال ۲۰۰۶ یک نشست بین‌المللی به منظور طرح فکرها و ایده‌های گوناگون برای تاسیس این موزه در شهر اسکندریه برپا شد.

هدف این نشست نه تنها بررسی راه‌های ایجاد موزه‌ای زیر آب، بلکه به دست دادن الگویی مناسب برای سایر کشورهایی بود که خواهان استفاده از جذابیت‌های باستانی زیر ‌دریاهای خود هستند.

چهار بادبان برافراشته در طرح آینده موزه (منبع: Jacques Rougerie Architect)

در حال حاضر یونان، چین و سنگاپور نیز مشغول مطالعه و بررسی امکان تاسیس چنین موزه‌هایی هستند. مصری‌ها از حدود سال ۲۰۰۰ عملیات خروج آثار باستانی را از زیر آب متوقف کردند.

باستان‌شناسان از آن پس تنها به خارج کردن سکه‌ها، جواهرات و سایر اشیاء کوچک و قیمتی پرداختند که احتمال به سرقت رفتن‌شان وجود داشت.

آثار باستانی دیگر و بناهای غرق شده همچنان در زیر آب باقی ماندند تا در آینده نزدیک بخش‌هایی از پروژه بزرگ موزه زیردریایی اسکندریه را تشکیل دهند.

از مهم‌ترین مسایل و مشکلات پیش روی موزه، آلودگی شدید و ورود فاضلاب به دریاست که باعث تیره و کدر شدن رنگ آب و در نتیجه کاهش دید آثار باستانی زیر آب می‌شود.

از این رو مقامات شهر اسکندریه ابتدا به چاره‌جویی برای رفع این مشکل پرداختند تا ورود فاضلاب به آب‌های ساحلی متوقف شود.

اکنون کانال‌های بزرگ ورود فاضلاب به آب‌های بندر مسدود شده و شهرداری در حال جایگزین کردن روش‌های دیگری برای دفع فاضلاب است.

نقشه موقعیت اسکندریه (منبع: دانشنامه بریتانیکا)

شهر اسکندریه در حدود سال ۳۳۲ پیش از میلاد توسط اسکندر مقدونی پایه‌گذاری شد. شهر بر کرانه دریای مدیترانه و حاشیه غربی رود نیل قرار گرفته است.

اسکندریه برای قرن‌ها مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهر مصر باقی ماند. فانوس دریایی اسکندریه یکی از عجایب هفتگانه دنیای باستانی، کتابخانه مشهور اسکندریه و همچنین قصرها و معابد از مهم‌ترین آثار دوران باستان اسکندریه هستند.

بخش بیشتر این آثار یا از بین رفته‌اند و یا براثر یک زلزله شدید اکنون در زیر آب قرار دارند.

نام اسکندریه از یک‌سو با نام اسکندر مقدونی بنیان‌گذار شهر و از سوی دیگر با داستان‌های تاریخی ملکه کلئوپاترا که به همراه معشوق رمی خود، مارک آنتونی در این شهر به سر‌ می‌برد و در همانجا نیز خودکشی کرد، پیوند خورده است.

کشف یک ابوالهول زیر آب (منبع: Franck Goddio/Hilti Foundation)

شهر اسکندریه نقش مهمی در گسترش فرهنگ هلنی در سراسر منطقه مدیترانه داشته است. موزه جدید اسکندریه شامل قسمت‌هایی در ساحل و خشکی و همچنین قسمت مهمی در زیر آب خواهد بود.

طراح این پروژه بزرگ ژاک روژری (Jacques Rougerie) معمار فرانسوی است. او چهار سازه مرتفع به شکل بادبان قایق‌هایی که از سده‌های پیش تاکنون روی نیل سفر می‌کنند طراحی کرده است؛ بادبان‌های شیشه‌ای بسیار بلند که از داخل آب سر برافراشته‌ و با نور ملایم آبی رنگی روشن خواهند شد.

این چهار بادبان فروزان اشاره‌ای به فانوس باستانی اسکندریه نیز خواهد داشت که قرن‌ها راهنمای دریانوردان مصری بوده است.

در زیر آب دریا، تونل‌ها و گالری‌هایی از جنس فایبرگلاس ایجاد خواهد شد که بازدیدکنندگان در طول آن می‌توانند آثاری را که هنوز زیر آب قرار دارد تماشا کنند.

مجسمه یک کاهن که تندیس اوزیریس، خدای جهان زیرین را در دست دارد، در میان ستون‌های شکسته (منبع:Franck Goddio/Hilti Foundation)

از آنجایی که عمق خلیج اسکندریه بیش از پنج تا شش متر نیست، طراحان این سازه زیرآبی با مساله فشار بیش از حد آب رو‌به‌رو نخواهند بود.

اما ایجاد جذابیت برای گردشگران تنها یکی از دلایل احداث این موزه است. دلیل دیگر این تصمیم رعایت معاهده «حفاظت از میراث زیر آب» سازمان جهانی یونسکو مصوب سال ۲۰۰۱ میلادی است.

طبق این معاهده، گزینه مطلوب در‌مورد میراث فرهنگی زیر آب، حفاظت و نگهداری از آن‌ها در همان محل است و ترجیح بر آن است تا حد ممکن این آثار از محل خود (بستر اقیانوس، دریا، دریاچه، رودخانه، تالاب) خارج نشوند.

این بند از معاهده به اهمیت قرار داشتن میراث فرهنگی در زمینه و بستر تاریخی خود اشاره دارد. از طرف دیگر حضور چند صد ساله بعضی آثار در زیر آب باعث شده تا آن‌ها با محیط اطراف خود به تعادل برسند و خروج ناگهانی‌شان از آب می‌تواند اثرات نامطلوبی بر آن‌ها بگذارد.

با این حال یونسکو توصیه می‌کند هنگامی که مسایل حفاظتی، مرمتی یا مطالعاتی، استخراج آن‌ها را از زیر آب لازم کند، باید به آن مبادرت ورزید.

طرحی از درون موزه (‌منبع: (Jacques Rougerie Architect

اما آیا ساختن موزه‌ای درست روی آثار، آسیب‌هایی برای این میراث غرق شده به همراه نخواهد داشت؟ این پرسشی است که هم‌اکنون گروه بزرگی متشکل از باستان‌شناس، مرمت‌گر، مهندس، معمار و تخصص‌های دیگر مشغول بررسی پاسخ‌های آن هستند و در صورتی که تمام جوانب امر سنجیده شود این پروژه رویایی ظرف سه سال ساخته خواهد شد.

پیش از این طرح‌های دیگری به جای احداث موزه مطرح شده بود. از جمله استفاده از زیردریایی‌های کوچک برای گردش بازدیدکنندگان و دیدن آثار.

اما از آنجا که حرکت مداوم این قایق‌ها و زیردریایی‌ها می‌توانست اثرات نامطلوبی روی شهر غرق شده اسکندریه داشته باشد، استفاده از آن مورد تایید قرار نگرفت.‌

موزه زیر آب شهر اسکندریه به همراه کتابخانه مدرن آن که در سال ۲۰۰۲ افتتاح شد، دوباره این شهر را به یکی از مراکز مهم فرهنگی تبدیل خواهد کرد.