مترو در مواجهه با شهرهای تاریخی

بیژن روحانی

آیا شهرهای تاریخی به دلیل برخورداری از میراث غنی و وجود آثار ارزشمند معماری و شهرسازی باید از امکانات جدید رفاهی محروم بمانند؟ این سوالی است که بسیاری اوقات شهروندان در مواجه با مخالفت متخصصان میراث فرهنگی با برخی پروژه‌های توسعه و عمران شهری آن را مطرح می‌کنند.

هفته گذشته زمانی که از مخالفت سازمان میراث فرهنگی با عبور مترو از محور چهارباغ عباسی اصفهان سخن گفتیم و با محمدعلی دادخواه، وکیل دادگستری و از پیگیری‌کنندگان پرونده توقف پروژه مترو گفت و گو کردیم، این پرسش برای تعدادی از مخاطبان پیش آمد که «آیا واقعاً متروی ‌اصفهان با عبور از عمق زمین می‌تواند باعث خرابی آثار تاریخی شود و آیا سایر شهرهای تاریخی دنیا هم‌چنان فاقد مترو هستند؟»

این مضمون نامه‌ی یکی از شنوندگان برنامه هفته گذشته میراث فرهنگی بود. برای پاسخ به این سوال باید آن را به دو بخش تقسیم کرد؛ یعنی‌ ابتدا بررسی مورد خاص اصفهان و سپس تجربه سایر شهرهای تاریخی.

در مورد قضیه مترو اصفهان، سازمان میراث فرهنگی کشور با استناد به مطالعات صورت گرفته از سوی دانشگاه اصفهان، به صراحت مخالفت خود را با عبور مترو از این محور تاریخی اعلام و پیشنهاد تغییر مسیر آن را پیش‌تر اعلام کرده بود.

ایستگاه مترو لوور در پاریس

مطابق قانونِ اساسنامه سازمان میراث فرهنگی مصوب سال ۱۳۶۷، این سازمان «مسوول اظهار‌نظر در مورد کلیه طرح‌های عمرانی در مورد مناطق فرهنگی و تاریخی و موافقت نهایی با آنهاست.»

یعنی در حقیقت این سازمان میراث فرهنگی کشور است که ‌باید تشخیص دهد آیا یک پروژه عمرانی‌ تداوم حیات ساختمان‌های تاریخی را با تهدید رو به رو می‌کند یا خیر.

پیشتر عبدالعظیم شاه کرمی، از متخصصان ژئوتکنیک در گفت و گو با خبرگزاری‌ فارس (بیستم آبان ۱۳۸۵) اعلام کرده بود عبور مترو از لایه‌های زیرزمینی در قسمت مدرسه چهارباغ می‌تواند در جریان آب‌های زیرزمین اخلال ایجاد کرده و باعث برهم خوردن وضعیت تعادل بنا شود.

هم اکنون نیز دو ضلع مدرسه چهارباغ به دلیل رطوبت و نشست زمین دچار آسیب‌هایی شده که هر تغییر دیگر محیطی می‌تواند آن را تشدید کند.

گرچه همواره در مورد مطالعات کارشناسی و آزمایش‌های فنی می‌توان بحث‌ها و پرسش‌های فراوانی را مطرح کرد و خواستار تکرار آن‌ها شد، اما آن‌چه اینک اهمیت دارد آن است که آزمایش‌هایی که تاکنون به قصد بررسی تاثیر عبور مترو بر بناهای تاریخی محور چهارباغ انجام شده‌‌، بنابر اظهار نظر رسمی سازمان میراث فرهنگی حاکی از مخرب بودن این پروژه است.

انجام عملیات باستان‌شناسی در میدان ونتزیا، مرکز شهر رم، پیش از احداث خط مترو جدید

اما آیا ممکن است از نظر فنی راه حلی موجود باشد که هم مترو به مسیر خود ادامه دهد و هم به بناهای تاریخی آسیب وارد نشود؟ این سئوالی است که باید جمعی گسترده از کارشناسان رشته‌های گوناگون به آن پاسخ دهند و شرط احتیاط آن است که در غیاب چنین راه حلی، مترو از ورود به محدوده چهارباغ خودداری کند.

تاثیر مترو بر ساختمان‌ها و بناهای تاریخی به عوامل مختلفی از جمله ساختار زمین‌شناسی منطقه، عمق و محل عبور مترو از لایه‌های زیرزمینی و هم‌چنین ساختار و شالوده بناهای تاریخی و استحکام آن‌ها بستگی دارد.

در بسیاری از شهرهای تاریخی جهان که شرایط عبور مهیا بوده و مطالعات کافی نیز آن را نشان داده است، اکنون شبکه مترو و قطارهای زیرزمینی فعال هستند و اتفاقاً در بعضی از این شهرها ایستگاه‌های مترو در نزدیکی بناها یا مجموعه‌های تاریخی نیز قرار دارند.

شهرهای پاریس، رم، آتن، مسکو و لندن مثال‌هایی از این دست هستند. ایستگاه مترو لورو- پاله رویال در پاریس در نزدیکی ورودی اصلی موزه لوور و هم‌چنین کاخ پاله رویال قرار دارد.

در رم، شهری با قدمت بیش از دوهزار و هفتصد سال، دو خط اصلی مترو از زیر شهرتاریخی عبور می‌کند. ایستگاه مترو کلوسئو مقابل آمفی‌تئاتر عظیم و هزار ونهصد ساله کلوسئو قرار دارد و مسافران پس از عبور از عرض خیابان به میدان مقابل آن وارد می‌شوند. میدان‌های‌ تاریخی رپوبلیکا و اسپانیا در شهر رم نیز دارای ایستگاه مترو هستند.

اما در برخی موارد دیگر مترو مجبور به حفظ فاصله با مجموعه‌ها و محوطه‌های تاریخی شده است. مجموعه موزه‌های تاریخی واتیکان در رم تا ایستگاه مترو در حدود پانصد متر فاصله دارند.

ایستگاه مترو سینتاگما در آتن و نمایش یافته‌های باستان‌شناسی

وجود شبکه‌های مترو در شهرهای توریستی، عامل موثری برای راحتی گردشگران در بازدید از مکان‌های دیدنی شهر است. با این حال همان‌طور که پیش تر ذکر شد، شرایط زمین شناختی، وضعیت ساختمان‌ها و چگونگی عبور تونل مترو از لایه‌های زمین عوامل تعیین کننده‌ای هستند که سبب می‌شود صدرو احکام کلی در این زمینه میسر نباشد.

بنابراین در هرموردی باید مطالعات خاص و ویژه‌ای در مورد همان مکان صورت بگیرد تا بی‌خطر بودن عبور مترو مشخص شود.

در برخی شهرهای تاریخی، عملیات احداث مترو ممکن است گاه تا مدت‌ها به دلیل برخورد با لایه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی به تعویق بیفتد و یا مسیر آن عوض شود.

در شهر رم که هم اکنون عملیات احداث خط جدید مترو آن در حال انجام است، در بسیاری از نقاط شهر و میدان‌های اصلی پیش از حفر تونل‌های اصلی مترو کارگاه‌های باستان‌شناسی برای بررسی وضعیت آثار احتمالی موجود در زیرزمین برپا شده است.

در آتن، پایتخت یونان و یکی از باستانی‌ترین شهرهای جهان، عملیات احداث مترو منجر به کشف تعداد زیادی ساختمان‌های باستانی و آثار تاریخی و هنری شد که بسیاری از آن‌ها مرمت شدند و در همان محل‌های ایستگاه مترو به نمایش گذاشته شدند.

آتن، یافته‌های باستانی در ایستگاه موناستیراکی

عملیات باستان‌شناسان در مترو آتن حدود شش سال زمان برده است و آثار فراوانی شامل خانه، خیابان‌های باستانی، گورستان، محوطه‌های مقدس، کارگاه و بسیاری دیگر از آثار آتن باستان را آشکار کرده است.

در تعدادی از ایستگاه‌های آتن مانند سینتاگما و موناستیراکی می‌توان از پشت ویترین‌های شیشه‌ای آثار تاریخی و لایه‌های باستانی همان محل را مشاهده کرد و به این تریب این ایستگاه‌ها خود تبدیل به موزه‌های کوچک اما جالب توجهی شده‌اند.

مساله دیگری که باید پس از حل مشکلات فنی عبور مترو از زیرزمین به آن توجه کرد، شکل و حجم بیرونی ایستگاه‌های مترو در میدان‌ها یا محورهای تاریخی است. هرنوع معماری نامتناسب می‌تواند منظر مکان‌های تاریخی را که ایستگاه مترو در جوار آن‌ها قرار دارد، مخدوش کند یا تحت‌الشعاع قرار دهد.

در بسیاری اوقات خروجی‌های مترو با کمترین تظاهر بیرونی ساخته می‌شوند. در میدان اسپانیا، یکی از میدان‌های تاریخی و زیبای رم، یکی از خروجی‌های مترو به کوچه باریکی در مجاور میدان منتقل شده است.

همان‌طور که گفته شد در مورد احداث مترو در شهرهای تاریخی یک پاسخ ثابت وجود ندارد و شرایط ويژه هرمکان و هر ساختمان به طور خاص، تعیین کننده نحوه عبور مترو و فاصله آن با محوطه‌های تاریخی-فرهنگی است.