کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی نگران میراث ایران است

بيژن روحانی

در هفته‌ی‌ گذشته انتشار بیانیه‌های متفاوتی از سوی انجمن‌ها و نهادهای بین‌المللی و داخلی، بازتابی از نگرانی‌های موجود در مورد آثار فرهنگی - تاریخی ایران و خطرات تهدید کننده‌ی آنها بود. خطراتی که طیف وسیعی را در برمی‌گیرد: از احتمال حمله‌ی نظامی به ایران تا شرایط نگهداری و نمایش اشیای تاریخی در موزه‌ها.

مخالفت با جنگ و همکاری نکردن با نهادهای نظامی

ششمین کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی که هفته‌ی پیش در دوبلین پایتخت ایرلند به پایان رسید، احتمال حمله نظامی به ایران را نیز مورد توجه خود قرار داده و در این مورد بیانیه‌ای صادر کرد.

در بخش‌هایی از بیانیه‌ی مطبوعاتی این کنفرانس که در چهاردهم جولای منتشر شد و توسط پروفسور کلر اسمیت، مدیر کنگره به امضا رسیده، چنین آمده است: «کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی مخالفت شدید خود را با تهاجم نظامی به ایران، اعم از حمله‌ی هوایی توسط دولت آمریکا یا هر دولت دیگری ابراز می‌دارد. چنین عملیاتی، عواقبی فاجعه‌آمیز برای میلیون‌ها انسان و همچنین خطراتی جدی برای میراث فرهنگی ایران و به طورکلی خاورمیانه در بر خواهد داشت.

جنگ عراق فاجعه‌ای برای میراث فرهنگی این منطقه بود و جهان دیگر نمی‌تواند شاهد تکرار چنین اشتباهی باشد. کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی قویا با حمله‌ی نظامی به عراق مخالفت کرد و اکنون نیز با هرگونه عملیات نظامی علیه ایران مخالفت می‌کند.»

بنابر متن بیانیه‌ی مطبوعاتی، در طول این کنگره بحث‌های فراوانی در مورد همکاری یا مشورت دادن باستان‌شناسان به نیروهای نظامی در مورد محوطه‌ها و مکان‌های تاریخی فرهنگی درگرفته است.

مقصود از همکاری یا مشاوره دادن باستان‌شناسان به نیروهای نظامی، مشخص کردن مناطق حساس فرهنگی - تاریخی، پیش از اقدامات نظامی برای اجتناب از هدف قرار گرفتن و یا کاهش آسیب‌های وارده به آنهاست.

ششمین کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی - دوبلین، منبع:WAC

اما بنابر آنچه که در متن بیانیه آمده است، به اعتقاد گروهی از اعضای این کنگره، باستان‌شناسان باید از همکاری با نیروهای نظامی خودداری کنند. به اعتقاد آنان، همکاری نکردن باستان‌شناسان و متخصصان دیگر با نهادهای نظامی این پیام را دربرخواهد داشت که جنگ علیه ایران هیچ مقبولیت و جایگاهی نزد متخصصان میراث فرهنگی در جهان ندارد. هرگونه مشاوره یا کمک‌های تخصصی دیگر به نیروهای نظامی در طول آماده کردن نقشه‌ی حمله به ایران می‌تواند به عملیات نظامی مشروعیت و آبروی فرهنگی ببخشد.

گرچه بنابر تاکید پروفسور اسمیت، بخشی دیگر از اعضای کنگره ضمن مخالفت با گروه اول بر این اعتقاد بودند که باید بنابر وظیفه حرفه‌ای خود نهایت تلاش ممکن را برای کاستن از آسیب‌های هرگونه حمله احتمالی در هرنقطه‌ای از جهان به کار برند، حتا اگر این تلاش‌ها مستلزم همکاری با نیروهای نظامی باشد.

در نهایت قطعنامه‌ای که در آن از باستان‌شناسان و متخصصان میراث فرهنگی خواسته شده تا با نیروهای نظامی در جهت حفاظت از آثار تاریخی هیچ‌گونه همکاری نداشته باشند، به تصویب نشست عمومی ششمین کنگره‌ی جهانی باستان شناسی رسید. اما بنابر آنچه در بیانیه‌ی مطبوعاتی آمده، این قطعنامه به عنوان سندی رسمی که بازگوکننده‌ی موضع نهایی بنیاد «کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی» باشد، در نظر گرفته نمی‌شود.

از سال ۲۰۰۳ میلادی و از زمان حمله‌ی نظامی به عراق، کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی با این پرسش اخلاقی روبه‌رو بوده است که آیا همکاری با نیروهای نظامی پیش از اقدام به حمله در جهت کم کردن از شدت آسیب‌های وارده به آثار فرهنگی صحیح است و یا برعکس، به نوعی مشروعیت بخشیدن به جنگ و حمله‌ی نظامی به حساب می‌آید؟

اهمیت این موضوع چنان است که بنابر پیشنهاد این کنگره در سال ۲۰۱۰ میلادی یک نشست تخصصی با نام «باستان‌شناسان، اخلاق و درگیری‌های نظامی» در شهر لاهه هلند برگزار خواهد شد.

کنگره‌ی جهانی باستان‌شناسی یا WAC، نهادی است غیردولتی و غیرانتفاعی که هر چهار سال یک‌بار کنگره‌ای را به منظور بحث و تبادل نظر در مورد دستاوردها، کشفیات، آموزش و مسائل حرفه‌ای باستان‌شناسی برگزار می‌کند.

استوانه‌ی‌ کوروش

مخالفت با نمایش استوانه‌ی کوروش در ایران

اما بیانیه‌ی دیگر مربوط به تعدادی از نهادها و انجمن‌های غیردولتی در ایران است. در حالی که مسئولان سازمان میراث فرهنگی و موزه‌ی ملی ایران در حال مذاکره با موزه‌ی بریتانیا برای نمایش دادن موقت استوانه‌ی کوروش، پادشاه هخامنشی در تهران هستند، گروهی از نهادها و انجمن‌های غیر دولتی دوستدار میراث فرهنگی با انتشار بیانیه‌ای نگرانی خود را از ورود استوانه‌ی کوروش به ایران اعلام کرده‌اند.

در بخش‌هایی از این بیانیه که بیست‌‌و‌نهم تیرماه در خبرگزاری ایسنا نیز منتشر شد، چنین آمده است: «ما از هماهنگی‌های انجام ‌شده میان سازمان میراث فرهنگی و مدیریت بریتیش میوزیوم لندن برای بازگشت ـ اگرچه موقت ـ استوانه‌ی‌ خشتی كوروش بزرگ (منشور حقوق بشر كوروش) از موزه‌ی بریتانیا به گنجینه‌ی ملی ایران و نمایش همگانی آن، به ‌شدت نگران هستیم و از هم‌اكنون دلواپسی ژرف خود را از این موضوع، به آگاهی هم‌میهنان و نیز همه‌ی نهادهای فعال فرهنگی می‌رسانیم، زیرا بر این باوریم كه سازمان میراث فرهنگی، هرگز كارنامه‌ی روشنی در پاسداری از گنجینه‌های كشورمان نداشته است و ندارد.»

نویسندگان بیانیه برای مثال به ماجرای تخریب عمدی کتیبه‌ی جزیره خارگ در خلیج فارس اشاره می‌کنند. کتیبه‌ای که در ماه‌های گذشته به طرز مشکوکی آسیب‌های جدی دید، اما به رغم دستگیری افرادی در این زمینه هنوز هویت تمام آنها و انگیزه‌شان از این عمل به اطلاع افکار عمومی نرسیده‌ است.

این بیانیه که به امضای بیش از بیست انجمن فرهنگی از شهرهای مختلف ایران رسیده است، در ادامه به نگرانی‌های دیگری در مورد حفاظت از آثار تاریخی ایران نیز اشاره می‌کند.

متن بیانیه را اینجا بخوانید.

استوانه‌ی گل‌نوشته کوروش حدودا مربوط به سال ۵۳۹ پیش از میلاد است که بر آن با خط میخی بابلی از زبان خود او فرمان‌ها، چگونگی ورودش به بابل و دستوراتش برای آزاد کردن مردمان و آباد کردن معابد و ساختمان‌ها شرح داده شده است.

این استوانه در سال ۱۲۸۵ خورشیدی در شهر باستانی بابل در عراق امروزی کشف شد و هم‌اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. استوانه‌ی کوروش در جریان جشن‌های دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهی به مدت کوتاهی در تهران به نمایش گذاشته شد.

بنابر اظهارات مسئولان موزه‌ی ملی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، این نهاد مذاکرات ابتدایی را با موزه‌ی بریتانیا به انجام رسانده و قرار است موافقت‌نامه‌های حقوقی مورد نیاز برای ورود این اثر تاریخی به ایران در دستور کار دولت قرار بگیرد.

به احتمال زیاد در صورتی که تمام شرایط لازم از نظر حقوقی و همچینین شرایط نگهداری و نمایش آن مهیا شود، این اثر تاریخی می‌تواند سال آینده مهمان موزه‌ی ملی ایران شود.

اشیای تاریخی و آثار هنری که به‌طور معمول میان موزه‌های بزرگ جهان برای برپایی نمایشگاه‌های موقت رد و بدل می‌شوند، تنها تحت شرایطی خاص و بعد از بیمه‌های هنگفت توسط برگزار‌کنندگان نمایشگاه می‌توانند اجازه خروج از محل اصلی نگهداری خود را به دست آورند.