تداوم همکاری ایتالیا در بازسازی ارگ بم

بیژن روحانی

همکاری بین‌المللی برای حفاظت و مرمت ارگ تاریخی بم همچنان دارد. به زودی گروهی از کارشناسان ایتالیایی به همراه همکاران ایرانی خود عملیات مرمت کاروانسرای بزرگ ارگ بم را آغاز خواهند کرد. اسکندر مختاری، مدیر پروژه نجات بخشی ارگ بم در گفت وگو با خبرگزاری فارس اعلام داشت هزینه انجام این پروژه بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون دلار خواهد بود. (+)

پس از زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲ که جان ده‌ها هزار نفر از ساکنان بم را گرفت و ارگ تاریخی آن را ویران کرد، توجه جامعه جهانی در کنار کمک های انسانی به میراث فرهنگی- تاریخی بم نیز جلب شد.

ارگ بم یکی از بزرگ‌ترین ساختارهای خشتی جهان است که گرچه تاریخ دقیق احداث آن مشخص نیست، اما شکل‌گیری هسته اولیه آن را به دوران پیش از اسلام و و سده‌های چهارم تا ششم پیش از میلاد نسبت داده و از احتمال هخامنشی بودن آن نیز سخن به میان آمده است.

اولین توجه جهانی به ارگ پس از زلزله در برگزاری کارگاه بین المللی نجات بخشی ارگ بم در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۳ (هفدهم تا بیستم آوریل ۲۰۰۴) صورت گرفت. نشستی که با مشارکت نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو، ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها) و کارشناسانی از کشورهای مختلف در بم برگزار و به صدور بیانیه و توصیه نامه‌ای برای حفاظت و نجات بخشی ارگ منتهی شد.

نقشه ارگ بم

شش ماه بعد از زلزله، یعنی در ماه جولای ۲۰۰۴، در بیست و هشتمین نشست کمیته میراث جهانی که در کشور چین برگزار شد، ارگ بم به عنوان میراث جهانی و بشری ثبت و همزمان در فهرست میراث در خطر نیز قرار گرفت.

اما به جز برگزاری نشست های بین‌المللی، تعدادی از کشورها و سازمان ها نیز کمک های مادی و فنی خود را در اختیار پروژه حفاظت از ارگ بم گذاشتند. ایتالیا و همچنین آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن، جایکا، هرکدام کمک هایی به ارزش یک میلیون و سیصد هزار دلار در اختیار پروژه گذاشته‌اند. غیر از دولت ایتالیا و ژاپن، فرانسه نیز کمک هایی در اختیار این پروژه قرار داده است.

در اردیبهشت سال ۱۳۸۴ (ماه می ۲۰۰۵) وزارت میراث فرهنگی ایتالیا با همکاری وزارت امورخارجه این کشور میزبان برگزاری یک نشست فنی بین‌المللی با موضوع ارگ بم بود. در این نشست ضمن ارایه گزارش نهادهای مختلف در مورد اقدامات انجام شده و همچنین تبادل تجربه‌ی سایر کشورها، استراتژی مناسب در مواجهه با ویرانه‌های ارگ بم نیز به بحث گذاشته شد.

دروازه ارگ پیش از زلزله

در پایان این نشست دولت ایتالیا آمادگی خود را برای انجام یک پروژه راهبردی و آزمایشی در ارگ بم اعلام کرد. به همین منظور یکی از برج‌های دفاعی ارگ انتخاب و عملیات حفاظت، مرمت و استحکام‌بخشی آن با همکاری کارشناسان ایتالیایی و ایرانی آغاز شد.

در حالی‌که این پروژه همچنان ادامه دارد، ایتالیایی ها تمایل خود را برای مشارکت در بازسازی و مرمت کاروانسرای ارگ بم نیز اعلام کرده‌اند. همچنین در ابتدای سال ۲۰۰۷ میلادی جمع آوری اطلاعات و تهیه نقشه از وضعیت موجود برخی بناهای این ارگ با همکاری این متخصصان به انجام رسید. کمک‌های ایتالیا به پروژه ارگ بم تاکنون شامل مواردی نظیر مرمت و حفاظت، آسیب‌شناسی و تخمین خسارت‌ها، تلاش برای معرفی ارگ بم و برگزاری کنفرانس بوده است.

وسعت ارگ بم حدود بیست و دو هکتار است و اطراف آن حصاری به طول ۱۸۰۰ متر با برج و باروهای متعدد قرار گرفته است. ارگ از دو بخش حاکم‌نشین و عامه‌نشین تشکیل می‌شده و این دو قسمت نیز توسط حصاری از هم جدا می‌شده‌اند.

دروازه پس از زلزله

قسمت حاکم نشین ارگ بم روی صخره‌ای مرتفع بنا شده و شامل قسمت‌هایی مانند خانه حاکم، سرباز خانه، زندان و اصطبل است. قسمت عامه‌نشین شامل محلات مسکونی، مسجد جامع، حمام، زورخانه، مدرسه، بازار و کاروانسرا بوده است.

میزان تخریب ساختمان‌ها و فضاهای ارگ بم در نقاط مختلف آن متفاوت بوده و به عوامل گوناگونی از جمله شکل ساختمان‌ها و کیفیت ساخت آن‌ها، راستای امواج زلزله و همچنین محل قرار‌گیری بناها بستگی داشته است.

داربست‌های حفاظتی در ارگ، عکاس حسن سربخشیان، منبع CHN

به عنوان مثال میزان آسیب‌های وارده به تعدادی از ساختمان‌هایی که روی صخره در ارگ بم ساخته شده‌اند، نسبت به ساختمان‌هایی که بر بستر سست‌تری بنا شده‌اند، کمتر بوده است.

اما بخش عمده دیگری از آسیب‌ها به ساختمان‌هایی وارد شد که پیش از زلزله مرمت شده بودند. ارزیابی‌های بعدی نشان داد که مرمت غیر اصولی در عمل و به هنگام زلزله، آسیب بیشتری به ساختمان ها وارد آورده است.
از ابتدای شکل‌گیری پروژه نجات‌بخشی ارگ بم، برای اجرای طرح جامع حفاظت و مرمت آن پانزده سال در نظر گرفته شد که اکنون بیش از چهار سال از آن سپری شده است. مدیر پروژه ارگ بم اعلام کرده است مرمت کاروانسرا توسط هیئت ایتالیایی به حداقل یک سال زمان نیاز خواهد داشت.

منابع و لینک‌های مرتبط:

International workshop for the recovery of Bam’s cultural heritage, Declaration and conclusion recommendation, Bam city, 17-20 April 2004
International Technical Meeting on the Rehabilitation of the Cultural Heritage of Bam and its Cultural Landscape, Rome, Italy, 10-11 May 2005.

UNESCO, The Bam citadel and its related sites, World Heritage Convention nomination for properties for inclusion on the World Heritage List, May 2004.