شمس در کدام شهر خفته است؟

بیژن روحانی

در سال‌های اخیر بحث بر سر این که مولانا جلال‌الدین محمد بلخی شاعر و عارف پارسی‌گوی قرن هفتم هجری در جغرافیای سیاسی امروز، ایرانی، ترک یا اهل افغانستان محسوب می‌شود، مسأله‌ای حساس و چالش‌برانگیز بوده است.

اما غیر از بحث در مورد شخص مولانا، تعیین محل آرامگاه شمس تبریزی، صوفی نامدار و مراد معنوی جلال‌الدین بلخی نیز با اختلاف نظرهای جدی روبه‌رو است و از اماکن مختلفی به نام آرامگاه او یاد می‌شود. تا کنون دو شهر عمده به عنوان آرامگاه شمس تبریزی ذکر شده‌اند: قونیه در ترکیه و خوی در ایران؛ گر چه از شهرهایی در افغانستان و پاکستان نیز به عنوان آرامگاه او نام برده شده است.

اما در روزهای گذشته و با اعلام خبر کشف آرامگاه شمس در شهر تبریز، بار دیگر بحث‌های تاریخی در مورد تعیین مکان آرامگاه این عارف بالا گرفت. بنا بر اعلام خبرگزاری فارس سخنگوی شورای شهر تبریز در جمع خبرنگاران از کشف مقبره‌ی شمس تبریزی در یکی از محلات این شهر خبر داد و اعلام کرد این کشف بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و توسط کارشناسان صورت گرفته و به زودی شورای شهر تبریز اقدام به بازسازی و احیای این مجموعه خواهد کرد.

منار آرامگاه شمس در شهر خوی

با این حال تا کنون از جزییات تحقیقات تاریخی یا باستان شناسی که منجر به کشف این آرامگاه شده چیزی منتشر نشده است.

اعلام خبر کشف این آرامگاه در تبریز، واکنش برخی محققان از جمله محمدعلی موحد را در پی داشت که نسبت به آن اعتراض کرده و احتمال دادند آرامگاه کشف شده متعلق به فردی با نام مشابه باشد. موحد آرامگاه شمس تبریزی را هم‌چنان در شهر خوی می‌داند.

طبیعتاً پذیرش هر کدام از این مکان‌ها به عنوان آرامگاه شمس، دیدگاه تاریخی متفاوتی را در مورد سرنوشت او مطرح می‌کند. در میان مورخان به طور عمده دو عقیده در مورد سرانجام شمس تبریزی وجود دارد.

دیدگاه اول بر کشته شدن او به دلیل بدخواهی اطرافیان مولوی در قونیه تکیه دارد و دیدگاه دوم بر ناپدید شدنش و ترک قونیه تأکید می‌کند.

منشاء روایت اول کتاب «مناقب‌العارفین» نوشته‌ی شمس‌الدین احمد افلاکی از شاگردان و مریدان مولاناست که در کتاب خود می‌نویسد شمس تبریزی کشته شده است.

اما دیدگاه دوم از «ولدنامه» اثر منظوم سلطان ولد پسر مولانا برمی‌آید که روایت می‌کند شمس، قونیه را برای همیشه ترک کرد.

تعدادی از پژوهشگران ایرانی همچون بدیع‌الزمان فروزانفر بیشتر بر دیدگاه دوم تأکید کرده‌اند و کشته شدن شمس را نپذیرفته‌اند.

اما باز گردیم به قونیه. آن دسته از مورخان که به کشته شدن شمس باور دارند، مدفن او را نیز در قونیه می‌دانند. در متن افلاکی نیز دو روایت مختلف از کشته شدن شمس آمده است.

بر اساس یکی از این روایات، شمس توسط هفت نفر کشته شد و جسدش در چاهی انداخته شد. بعدها جسد از چاه بیرون آورده می‌شود و در مدرسه مولانا به خاک سپرده می‌شود. با این حال در شهر قونیه نیز از دو مکان مختلف به عنوان آرامگاه شمس نام برده می‌شد.

آرامگاه منسوب به شمس در ملتان

در سال‌های گذشته پس از انجام عملیات مرمت در قونیه و در زاویه‌ای که به «مقام شمس» معروف است، محمد ئوندر، مدیر موزه قونیه در قسمت اصلی آرامگاه دریچه‌ای چوبی مشاهده می‌کند که با پلکانی به زیرزمین راه می‌یافت. در زیرزمین مقبره‌ای به سبک مقابر معمول دوران سلجوقی پیدا شد.

از مقبره‌ای دیگر در کنار آرامگاه سلطان العلما، پدر مولوی نیز به نام مزار شمس نام برده می‌شد که ظاهراً حاصل اشتباه خواندن سنگ و کتیبه‌ی روی آن بوده است.

اما برگردیم به خوی، شهری در آذربایجان غربی که مدفن دیگری برای شمس تبریزی است. بنا بر روایاتی که کشته شدن شمس در قونیه را نمی‌پذیرد، او پس از ترک شهر سرانجام به شهر خوی می‌رسد. آن‌جا اقامت می‌کند و همان جا نیز از دنیا می‌رود.

در زمان شاه اسماعیل صفوی بر سر مزار او آرامگاهی ساخته می‌شود که در حال حاضر از آن فقط مناری باقی مانده است. برخی البته قدمت این منار را بیشتر از دوران شاه اسماعیل دانسته و تعمیرات آن را به عصر صفویه نسبت داده‌اند.

منار، پوشیده از شاخ‌های قوچ شکار شده‌ای است که لابه‌لای آجرها قرار گرفته است. این مکان در محله‌ی «امامزاده» و در دو کیلومتری مرکز شهر قرار دارد.

تعداد مناره‌ها پیش از سه عدد بوده است. گمانه‌های دیگری نیز در مورد کاربری این محل وجود دارد؛ از جمله آن که احتمال داده می‌شود زمانی کاخ شاه صفوی بوده باشد.

سال گذشته کنگره‌ای به نام شمس تبریزی در شهر خوی و در محل منار شمس با حضور تعداد زیادی از پژوهشگران و هنرمندان ایرانی برگزار شد. هم‌چنین در سال گذشته رییس‌جمهور ایران از سازمان میراث فرهنگی خواست تا در کنار این مناره، آرامگاهی برای شمس تبریزی احداث شود.

شهرام ناظری در کنگره‌ی شمس تبریزی در خوی به سال 1386

اما به غیر از ایران و ترکیه، از کشورهای افغانستان و پاکستان نیز به عنوان مکان‌های آرامگاه شمس نام برده می‌شود. در روایات و داستان‌های شفاهی مردم افغانستان، شمس تبریزی پس از خروج از قونیه راهی خراسان می‌شود؛ مدتی را در غزنین سپری می‌کند و پس از درگذشت، در روستایی در شمال غزنین به خاک سپرده می‌شود. این مکان هم اکنون به «زیارت حضرت شمس» معروف است.

گروهی دیگر نیز آرامگاه او را در شهر «ملتان» که امروز در پاکستان قرار دارد، ذکر کرده‌اند. با این حال بسیاری معتقدند احتمال دارد آرامگاه ملتان متعلق به فردی دیگری با نامی مشابه شمس تبریزی باشد.

با اعلام خبر کشف آرامگاهی جدید در شهر تبریز، تعداد مکان‌های منسوب به مقبره‌ی شمس باز هم افزایش یافت. مقامات هر کدام از این شهرها معتقدند حضور آرامگاه شمس تبریزی در شهر آن‌ها، علاوه بر تأثیرات فرهنگی، باعث جلب گردشگر و زائر نیز خواهد شد.

تحقیقات بیشتر محققان باید نشان دهد از میان آرامگاه‌های موجود کدام یک می‌تواند متعلق به شمس تبریزی باشد.