هترا، شهر اشکانی عراق

بیژن روحانی

همواره زمانی که از آثار فرهنگی و تاریخی مشترک میان ایران و عراق صحبت به میان می‌آید، در درجه‌ی اول، تیسفون و تاق کسرا ذکر می‌شود. گرچه این مجموعه شاید شناخته‌شده‌ترین بخش میراث فرهنگی عراق برای ایرانیان باشد، اما اشتراکات این دو کشور فقط محدود به تاق کسرا نیست. در این گفتار به‌طور مختصر به شهر اشکانی هترا در عراق و حضور فرهنگ‌های مختلف در آن می‌پردازیم.

نقشه‌ی هترا، منبع: پرونده‌ی ثبتی یونسکو

محوطه‌ی باستانی هترا (در عربی الحضر)، در صد و ده کیلومتری جنوب غربی شهر موصل و در فاصله‌ی میان رودخانه‌های دجله و فرات قرار گرفته است، جایی که به عربی آن را «الجزیره» می‌خوانند. در مورد پایه‌گذاری و پیدایش هسته‌ی اولیه‌ی شهر، برخی گمانه‌ها آن را به قرن سوم پیش از میلاد و دوران سلوکیان نسبت می‌دهد. اما هترا پس از مدتی، به مرکز یک حکومت عرب‌نشین تحت نفوذ و تسلط اشکانیان در ایران تبدیل شد. هترا از مراکز و شهرهای بزرگ آیینی و بازرگانی اشکانی‌ها یا پارت‌ها بوده است.

موقعیت ويژه‌ی هترا یعنی قرار گرفتن آن بر سر راه تجاری که از میان‌رودان به سوی سوریه (شام)، بعلبک و آسیای صغیر می‌رفت این شهر را در منظومه‌ی شهرهای پارتی به نقطه‌ای بااهمیت فراوان تبدیل کرد. شکوفایی و رونق اقتصادی هترا مربوط به قرن‌های اول و دوم پیش از میلاد مسیح است.

معبد بزرگ، منبع: موسسه‌ی شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو

شهر با آن‌که تحت تسلط و نفوذ اشکانی‌ها بود، اما توسط حاکمان یا شاهزادگان عرب محلی اداره می‌شد و تا حدی استقلال نسبی داشت. زبان شاهزادگان هترا زبان «آرامی» بوده است که از خانواده‌ی زبان‌های سامی محسوب می‌شود.

هترا در مرز میان اشکانیان و امپراتوری رم واقع شده و به همین دلیل مورد توجه رمی‌ها نیز بود و آنها چندین بار سعی کردند آن را اشغال و یا ویران کنند. به همین دلیل این شهر به نمادی از رقابت و کشمکش میان اشکانی‌ها و رمی‌ها بر سر تسلط بر میراث به جای مانده از دوران سلوکی و جانشینان اسکندر نیز تبدیل شد.

اولین امپراتور رمی که سعی کرد این شهر را فتح کند، «تراژان» بود. شهر در سال 116 میلادی توسط رمی‌ها محاصره شد، اما در برابر حمله‌ی آنان مقاومت کرد. امپراتور بعدی سپتیموس سوروس (Septimus Severus) بود که در سال 198 میلادی به هترا حمله کرد. این بار نیز شهر در برابر حمله رمی‌ها تاب آورد. سپتیموس سوروس، همان امپراتوری است که به تیسفون از شهرهای بزرگ و اصلی اشکانی‌ها یا پارت‌ها و پایتخت زمستانی آنها حمله کرده بود و سپاهیانش آنجا را غارت کرده بودند. از این رو به سبب پیروزی‌اش بر پارت‌ها در رم به او لقب «پارتی بزرگ» (Parthicus Maximus) دادند که اشاره‌ای بود به جنگ بزرگ او با پارت‌ها.

مجسمه‌ی ابوبنت دیمون، منبع: همان

این پیروزی سبب الحاق بخش‌های شمالی میان‌رودان به امپراتوری رم شد. با این حال او در فتح هترا ناکام ماند. از دلایل ناگشوده ماندن هترا به روی امپراتوران رم، برج و بارو و حصار مستحکم و دوگانه آن بوده است.

هترا داخل دو حصار و برج و بارو قرار گرفته است. طول حصار بیرونی در حدود هشت کیلومتر و از جنس خشت و گل بوده است. خندقی عمیق در فاصله‌ی دو حصار شهر قرار گرفته که عبور سپاه دشمن از آن را ناممکن می‌کند. دیوار داخلی شهر دیواری سنگی به ارتفاع دو متر و حدود 163 برج دفاعی و چهار دروازه داشته است.

شهر اشکانی هترا گرچه در برابر حملات متعدد سپاهیان رمی مقاومت کرد، اما شاپور اول (240- 272 میلادی) پادشاه ساسانی، شهر را در سال 241 میلادی فتح و آن را تخریب کرد. برخی افسانه‌ها و داستان‌ها، دلیل این شکست را دلباختگی دختر پادشاه شهر به شاپور می‌دانند که در نهایت شهر را به او تسلیم کرد. از جمله دلایل حمله‌ی پادشاه ساسانی را هم‌پیمان شدن حاکمان شهر با رمی‌ها ذکر کرده‌اند.

تزیینات تاق ورودی معبد بزرگ، منبع: همان

از نظر آیینی نیز توجه به هترا بسیار جالب است. در مرکز این شهر مدور، معابد و نیایشگاه‌های متعددی قرار داشته است. هترا به نوعی نشان‌دهنده‌ی وجود نوعی تکثرگرایی مذهبی در دوران خویش بوده است. شاهد این نکته، قرار داشتن معابد و نیایشگاه‌های مذاهب مختلف در کنار یکدیگر و در یک منطقه است. وجود این معابد گوناگون که هریک به خدا و الهه‌ای متفاوت تعلق داشت، هترا را به یک مرکز مذهبی مهم تبدیل کرده بود. از این رو در زبان آرامی به این شهر «بیت الها» (Beit 'Elaha) یا خانه‌ی خدا نیز گفته می‌شده است.

در میان الهگان و خدایان مورد پرستش در شهر و معابد آن، می‌شود به خدایان سومری و آکدی مانند نرگال، هرمس خدای یونانی، لات یکی از خدایان و بت‌های مورد پرستش اعراب، شمش خدای خورشید و میترا نیز اشاره کرد. شاید بتوان یکی از دلایل چندمذهبی بودن این شهر را قرارگیری‌اش بر سر راه بازرگانی و توقف کاروان‌های مختلف از مناطق گوناگون در آن دانست.

دروازه‌ی جنوبی

محوطه‌ی مقدس شهر (در یونانی Temenos) که به معابد گوناگون اختصاص یافته بیش از یک هکتار مساحت دارد. معبد بزرگ این محوطه بنایی است عظیم با ستون‌هایی به ارتفاع سی متر. این معبد را می‌توان به نوعی ایزدستان (پانتئون) یا معبدی برای تمام خدایان مهم شهر نام داد. ایوان‌های محوطه مقدس هترا که با تاق پوشیده شده و سیزده معبد کوچک دیگر در اطراف آن، نشان‌دهنده تاثیر معماری فرهنگ‌های مختلف منطقه و ادغام آنها با یکدیگر است.

هنر و معماری هترا، نتیجه تاثیر و نفوذ فرهنگ‌های هلنی، رمی، اشکانی و آشوری است. ساختمان‌های شهر اکثرا سنگی هستند و دیوار معابد با نقوش دوره اشکانی تزیین شده‌اند. پیکره‌ها و مجسمه‌ها نیز تاثیرات هنر هلنی را به خوبی نشان می‌دهد.

شاید بتوان هترا را با دو شهر باستانی پالمیر و دورا اروپوس (Dura Europos) که هر دو در سوریه امروزی واقع شده‌اند، مقایسه کرد. شهرهایی که در آنها نیز آمیختگی هنر و فرهنگ یونانی، رمی، پارتی و پارسی به خوبی دیده می‌شود.

معبد خورشید، منبع: دانشنامه‌ی بریتانیکا

هترا در ابتدای قرن بیستم توسط گروه باستان‌شناسان آلمانی حفاری شد. کاوش‌های بعدی را باستان‌شناسان عراقی در دهه‌ی پنجاه میلادی ادامه دادند. در سال 1985، سازمان یونسکو، این محوطه‌ی باستانی را در فهرست میراث جهانی به ثبت رساند. از جمله موارد اشاره شده در پرونده‌ی ثبتی یونسکو، غیرقابل نفوذ بودن هتراست که آن را به عنوان نمادی از قدرت پارتی‌ها در برابر امپراتوری رم برجسته می‌کند.

با این که از دهه‌ی نود میلادی برنامه‌های مرمتی گوناگونی برای این شهر وجود داشته، اما تهدید اصلی شهر، حفاری‌های گسترده غیرقانونی و قاچاق آثار باستانی آن است. تعداد زیادی از آثار به دست آمده از هترا، در غارت بزرگ موزه‌ی بغداد به سال 2003 میلادی دزدیده شدند و یا آسیب‌های جدی به آنها وارد شد.

هترا اکنون کامل‌ترین شهر باقی‌مانده از دوران اشکانی است و آن را یکی از بهترین نمونه‌های شهرهای محصور و مدور شرقی می‌نامند که با تیسفون و فیروزآباد در استان فارس قابل مقایسه است.

درباره‌ی میراث فرهنگی عراق بیشتر بخوانید:
صدام و میراث فرهنگی در عراق
صدام و شخصیت‌های تاریخی
سنگر در پناه تیسفون
پنج سال پس از غارت بزرگ
منابع دیگر:

ICOMOS, Hatra: Advisory body evaluation, Paris, 1983.
Hatra, In Encyclopedia Britannica Online, 2008.