گزارش باستان شناسان ایتالیایی از شهر سوخته

بيژن روحانی

شگفتی های شهر سوخته در سیستان و بلوچستان ایران و آخرین دست آوردهای باستان شناسان در این محوطه، محور بحث اولین جلسه از سلسله سخنرانی های سال جدید موسسه شرق شناسی ایتالیا در هفته گذشته بود. سه شنبه پیش، اولین سخنرانی این نشست ها که به بررسی دست آورد باستان شناسان و تاریخنگاران هنر و معماری ایتالیایی در کشورهای شرقی، خاورمیانه و آفریقایی اختصاص دارد با حضور پروفسور لورنزو کستانتینی (Lorenzo Costantini) که چندین سال در شهر سوخته به تحقیق مشغول است برگزار شد.

لورنزو کستانتینی در موسسه شرق شناسی ایتالیا

شهر سوخته در جنوب شرقی ایران، محوطه ای است که قدمت آن به حدود سال 3200 قبل از میلاد مسیح یعنی بیش از پنج هزار سال پیش می رسد.

برای اولین بار، در زمان قاجار یک نظامی بریتانیایی پس از بازدید از این محوطه در یادداشت های خود اشاراتی به این منطقه کرد. اما کاوش های علمی باستان شناسان ایتالیایی در این منطقه از دهه چهل خورشیدی آغاز شد و تا زمان انقلاب ادامه داشت. پس از انقلاب، این فعالیت ها به مدت چندین سال و تا سال 2001 میلادی متوقف بود تا این که در این زمان مجددا هیئتی از ایتالیا برای ادامه کاوش های بیست سال گذشته به آنجا اعزام شد. اما این بار گروه ایتالیایی به سرپرستی پروفسور کستانتینی در کنار همکاران ایرانی خود به ریاست دکتر منصور سجادی به تحقیق می پرداختند.

کل مساحت شهر سوخته، که اکنون فقط بخش هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته در حدود 150 هکتار است. سطح شهر به سه ناحیه مجزا تقسیم می شود. بخش مسکونی، بخش صنعتی و گورستان.

کستانتینی در صحبت های خود به کشف گورستان شهر سوخته در سال 1972 میلادی توسط هیئت ایتالیایی اشاره کرد و سپس در باب اهمیت این گورستان و اطلاعات ارزشمند استخراج شده از آن سخن گفت.

گورستان باوسعتی در حدود بیست تا بیست و پنج هکتار در جنوب غربی شهرسوخته واقع است و تخمین زده می شود که بین 27 تا 33 هزار گور در آن موجود باشد. این محوطه یکی از بزرگترین گورستان های عصر برنز در کل منطقه خاورمیانه محسوب می شود.

گورستان شهر سوخته، منبع مجله Archeo

در کاوش های باستان شناسی تاکنون 600 گور مورد بررسی قرار گرفته اند. اطلاعات به دست آمده نشان می دهد که آیین ها و شیوه های تدفین مردم این شهر در طول دوره های مختلف سکونت تغییرات فراوانی کرده است. گواه این امر وجود گورهای جمعی، خانوادگی و منفرد و همچنین اشياء گوناگون نهاده شده در داخل مقابر است.

طول عمر کوتاه مردم شهر سوخته به اعتقاد باستان شناسان نشان از شرایط دشوار زندگی و یا سوء تغدیه آنها دارد. اما از دیگر نکات آشکار شده در جریان این مطالعات، اثبات تغییرات گسترده اقلیمی در این منطقه است. از جمله این تغییرات از بین رفتن پوشش گیاهی غنی شهر سوخته است. یافتن دانه های گیاهی و همچنین چوب درختان متفاوتی مانند بید و افرا و سپیدار، نشان داده است که در گذشته ،این منطقه اقلیمی بسیار متفاوت با امروز داشته است.

اشياء به دست آمده از گورها نیز بخش دیگری از سخنرانی سرپرست هیئت ایتالیایی را تشکیل می داد. با آزمایش بقایای ظروف حاوی غذا که در داخل گورها و برای مردگان گذاشته می شد، بخشی از غذای مورد استفاده مردم شهر نیز مشخص شده است. یکی از نکات جالب، وجود نوعی آش یا شوربا با استفاده از عدس و نوعی ماهی است که هنوز هم در سفره غذایی مردم آن نواحی به چشم می خورد.

بخش دیگری از یافته ها مربوط به پارچه ها و منسوجاتی است که به لطف هوای گرم و خشک منطقه بیش از پنج هزار سال سالم مانده اند. پارچه ها و طناب هایی که از الیاف گیاهی و همچنین پشم گوسفند بافته شده اند. در میان منسوجات پیدا شده، بخشی از یک تن پوش (Pullover) پشمی که با نخ های دو رنگ و روش قلاب دوزی، بافته شده جلب توجه می کند.

بخش دیگری از صحبت های کستانتینی در مورد یک صفحه چوبی بازی بود که در کاوش های سال های پیش در این شهر کشف شد. برخی بازی مربوط به این صفحه را بسیار شبیه به بازی تخته نرد امروزی می دانند. اين صفحه مستطیل شکل از چوب آبنوس است و روی آن نقش يك مار کنده کاری شده كه با پیچیدن به دور خود، ۲۰ حلقه ايجاد كرده که در حقیقت "خانه" های بازی تخته نرد هستند.

تشریح مشخصات فنی چشم مصنوعی توسط کستانتینی

اما بخش اعظم و مهمتر این سخنرانی به تشریح کامل مشخصات چشم مصنوعی" پیدا شده در یکی از گورها اختصاص داشت. کشف این چشم مصنوعی که متعلق به زنی میان 32 تا 36 ساله است، از مهم ترین اکتشافات باستان شناسی سال گذشته در ایران بود. این چشم کهن ترین پروتز یا اندام مصنوعی است که تاکنون یافته شده است.

کستانتینی با اشاره به این که چشم مذکور یک نیمکره کامل است، آن را نشانی از آگاهی سازندگانش به هندسه ی کروی دانست. این باستان شناس بیان کرد در ابتدا این پرسش برای گروه کاوشگر مطرح بود که آیا چشم مصنوعی در طول زندگی زن مورد استفاده بوده و یا آن را پس از مرگ در حفره چشم او جایگذاری کرده اند.

با بررسی اثر تماس استخوان صورت با قسمت پشت این چشم، مشخص شد زن برای مدتی طولانی در طول زندگی از آن استفاده می کرده است. اما از دیگر شگفتی های این چشم مصنوعی جایگذاری مویرگ هایی طلایی با قطری کمتر از یک میلیمتر در داخل شکاف های ریز روی این چشم برای تزیین کردن آن است.

این که فن آوری صنعتگران پنج هزار سال پیش به سطحی رسیده بود که با ورقه ها و مفتول های طلایی نازک تر از یک میلیمتر کار کنند ازمهمترین دست آوردهای فنی این تمدن است.
مجله باستان شناسی آرکئو (Archeo) چاپ ایتالیا نیز آخرین شماره خود در ماه مارس را به بررسی شهر سوخته و گفتگو با لورنزو کستانتینی و همچنین منصور سجادی اختصاص داده است.

موسسه شرق شناسی ایتالیا در ادامه نشست های خود، در ماه می، به بررسی مسجد جامع اصفهان خواهد پرداخت.