درخواست از یونسکو برای نجات هرمز اردشیر

بیژن روحانی

پروژه قطار شهری اهواز هم‌چنان محوطه ساسانی هرمز اردشیر را تهدید می‌کند. در هفته گذشته انجمن غیر دولتی دوستداران میراث فرهنگی خوزستان با ارسال نامه‌ای به مدیرکل یونسکو خواستار اقدام این سازمان جهانی برای توقف عبور قطار از میان این منطقه باستانی شد.

شهر ساسانی هرمز اردشیر از آبان‌ماه سال 1386 و زمانی که عملیات احداث قطار شهری اهواز به محوطه آن رسید متحمل خسارت‌هایی شد. در بخشی از نامه انجمن غیردولتی تاریانا به سازمان یونسکو آمده است که «به دنبال حفر کانال مترو اهواز، نزدیک به دو هکتار از محوطه باستانی هرمز اردشیر متعلق به امپراتوری ساسانی و بیم آن می‌رود که با ادامه پروژه یاد شده بخش‌های زیاد دیگری از این محوطه باستانی نیز از بین رفته و نابود شود.»

سکه اردشیر، منبع

اکنون چندین ماه از آغاز مخالفت نهادهای غیر دولتی و مطبوعات محلی با عبور قطار شهری اهواز از این محوطه می‌گذرد. مسیر این قطار که از میدان زرگان اهواز آغاز می‌شود پس از عبور از میدان‌های چهارشیر و خلیج‌فارس در نهایت به میدان شهابی منتهی می‌شود. این مسیر به اعتقاد تعدادی از کارشناسان و انجمن‌های غیردولتی دوستدار میراث فرهنگی علاوه بر آسیب زدن به بقایای شهر مدفون هرمز اردشیر، به یک محوطه اشکانی و همچنین کانال‌های آبرسانی ساسانی در کنار رود کارون آسیب وارد می‌کند.

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نسبت به اعتراضات وارده به مسیر این قطار، ظرف ماه‌های گذشته رویکردهای متفاوتی داشته است. در ابتدا این سازمان منکر وجود شهر ساسانی هرمز اردشیر و محوطه‌ای اشکانی بر سر راه این پروژه می‌شد، اما با بالاگرفتن اعتراض مطبوعات و رسانه‌های محلی، مدیر پژوهشکده باستان‌شناسی وجود آن را تایید کرد، اما سازمان میراث فرهنگی همچنان از اعلام مخالفت صریح و قانونی خود با عبور قطار از این مسیر امتناع ورزید.

پس از اعتراضات مجدد، سازمان میراث فرهنگی از یک شرکت خصوصی خواست تا مطالعاتی در زمینه وجود آثار ساسانی و همچنین یافتن مسیری جدید برای قطار شهری انجام دهد. اما واگذاری انجام مطالعات باستان‌شناسی به این شرکت، مخالفت‌هایی را میان کارشناسان سازمان میراث و پژوهشکده باستان‌شناسی برانگیخت و با زیر سئوال بردن صلاحیت علمی آن شرکت، کار تحقیقاتی متوقف شد.

مسیر قطار شهری اهواز، عکاس شهرام فیلی، منبع سایت عصر ایران

در آذرماه سال جاری، حفر تونلی برای عبور مترو در عمق ده متری و دوازده متری زمین به بخشی از این آثار آسیب وارد کرد. در این زمان سازمان میراث فرهنگی خواستار توقف عملیات احداث قطار شهری شد و پروژه برای مدت زمان کوتاهی متوقف شد. با این حال مسئولان قطار شهری محوطه مذکور را فاقد ارزش تاریخی اعلام کردند.

سایت تحلیلی خبری عصر ایران در این زمینه گزارش داده است که به گفته شاهدان در طول مسیر، نقاطی که آثار تاریخی در آن پیدا شده، به‌طور پراکنده با سیمان و بتون پوشانده شده است.

در میان کارشناسان سازمان میراث فرهنگی نیز دو بحث عمده در مورد ارزش تاریخی این محوطه در جریان است. به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی عده‌ای از کارشناسان با مطالعه نقشه‌های مسیر قطار معتقدند این مسیر شهر تاریخی هرمز اردشیر را که اکنون زیر خاک مدفون است ویران خواهد کرد و در برابر عده‌ای دیگر از جمله مدیر میراث فرهنگی استان خوزستان به تاریخی بودن این مکان اعتقادی نداشته و نسبت به ساسانی بودن محوطه مذکور تردید دارند.

تاکنون چندبار قرار شده است تا با اعزام باستان‌شناسان، هویت تاریخی این محوطه به‌طور دقیق مشخص شود. آخرین بازدید یک گروه باستان‌شناسی که از سوی سازمان میراث فرهنگی به این منطقه اعزام شد تنها یک روز به طول انجامید. گرچه مجوز کاوش‌های باستان‌شناسی برای این محوطه صادر شده، اما تاکنون مطالعات دقیقی در آن صورت نگرفته است.

اهواز را برخی مورخان با شهر تاریانا (Tareiana) هخامنشی یکی گرفته‌اند. نام اهواز به هوزها یا خوزها مردمان بومی ساکن آن منطقه بر می‌گردد که در یونانی به‌صورت (Ouxioi) تلفظ می‌شده است. در مورد شهر هرمز اردشیر نیز میان مورخان دو نظر وجود دارد. برخی (از جمله طبری) ساخت آن را به اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانی نسبت داده و عده‌ای دیگر (مانند مقدسی) آن را به پسر اردشیر، یعنی شاپور اول منسوب کرده‌اند.

در هرصورت بنابر روایات تاریخی این شهر در زمان ساسانی بازسازی و نوسازی شده است. نام یک بخش از آن را هرمز (هورمزد یا اهورامزدا) و بخش دیگر را اردشیر گذاشتند. بخشی از شهر به بازرگانان و بازاریان اختصاص داشت و نام آن در گویش کهن «هوجستان واجار» یا بازار خوزستان بوده و بخش دیگر محل سکونت اشراف و حاکم شهر بوده است.

بخش حکومتی و اشرافی شهر در زمان حمله اعراب ویران شد، اما نام بازار خوزستان به عربی و به سوق الاهواز ترجمه شد. (منبع دانشنامه ایرانیکا، ذیل مدخل اهواز) امپراتوری ساسانی در منطقه خوزستان و به‌ویژه در اطراف شهر اهواز کنونی سدها، تاسیسات مهار آب و جویبارهای آبرسانی فراوانی برای آبیاری کشتزارها و نخلستان‌های آن ایجاد کرده بود.

محوطه باستانی هرمز اردشیر در سال 1310 خورشیدی پس از بررسی‌های مقدماتی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. انجمن‌های دوستدار میراث فرهنگی پیش از ارسال نامه به مدیرکل سازمان یونسکو، از رییس‌جمهور ایران نیز خواستار رسیدگی به موضوع عبور قطار از این محوطه شده بودند.

در همین زمینه:
گزارش سایت عصر ایران
گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی