دریاچه‌ای باستانی در پاسارگاد

بيژن روحانی

تحقیقات جدید در پاسارگاد، وجود یک دریاچه را در دوران باستان در این منطقه به اثبات رسانده است. این کشف می‌تواند به باستان‌شناسان، معماران و مورخان در جهت ترسیم سیمای دقیق‌تری از وضعیت نخستین پایتخت هخامنشیان کمک بیشتری کند.

نتیجه این تحقیقات که چندی پیش توسط دو محقق ایرانی، بهرنگ بهرامی و بهناز امین‌زاده از دانشگاه تهران، در مجله Environmental Geology [1] منتشر شده نشان می‌دهد که حداقل تا دوران هخامنشی دریاچه‌ای کوچک در این منطقه وجود داشته است. این دریاچه به همراه رودخانه‌ای که در دشت پاسارگاد جریان دارد، سیمای طبیعی این منطقه را شکل می‌داده و بر جایگیری و نحوه استقرار ساختمان‌ها و سایر تاسیسات پاسارگاد تاثیر داشته است. این تحقیقات با استفاده از دانش و فنون مختلف از جمله زمین شناسی، هیدورولوژی و بررسی آب‌های سطحی و زیرزمینی، آزمایش رسوبات برجای مانده و همچنین تحلیل اطلاعات ماهواره‌ای و عکس‌های هوایی به نتیجه رسیده است.

موقعیت آرامگاه کوروش و دریاچه باستانی، لکه زرد آرامگاه است. منبع مجله Environmental Geology.

پاسارگاد در یکصد و سی کیلومتری شمال شرقی شیراز، نخستین پایتخت هخامنشیان بوده است. در این محوطه باستانی که در سال ۱۳۸۳ خورشیدی در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسید، به جز آرامگاه کوروش، آثار ساختمان‌هايی دیگر از جمله کاخ دروازه، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی کوروش، جویبارهای آبرسانی به باغ شاهی و استحکامات دفاعی باقی مانده‌اند.

با شناخت سیمای طبیعی و محیط زیست یک منطقه باستانی می‌توان به اطلاعات بیشتری از چگونگی زندگی مردمان آن دوران و دلایل انتخاب یک منطقه برای سکونتشان پی برد.

دانستن موقعیت جغرافیایی و خصوصیات محیطی این منطقه، به همان صورتی که در زمان هخامنشیان و پادشاهی کوروش بوده است، یکی از اهداف پژوهشگرانی است که در چند سال اخیر و به خصوص پس از توجه سازمان یونسکو به این منطقه در آنجا به تحقیقات مشغولند.

وضعیت آبهای سطحی، علفزارها و چراگاهای طبیعی نقش مهمی در دامداری، پرورش اسب و کشاورزی داشته است. علاوه بر این، مشخص کردن سیمای طبیعی این منطقه می‌تواند در تهیه طرح‌های حفاظت و مرمت این مجموعه کمک کند.

جویبارهای سنگی باغ پاسارگاد، منبع سایت رسمی بنیاد پارسه پاسارگاد.

پاسارگاد از نظر جغرافیایی در دشت مرغاب که جلگه مرتفعی است قرار گرفته و در قسمت جنوب و جنوب غربی‌اش توسط ارتفاعات تنگه بلاغی محصور می‌شود. رودخانه پلوار (Polvar) نیز در جهت شمال به جنوب از میان این دشت عبور می‌کند. وجود منابع آب کافی، خاک مساعد و خصوصیات دفاعی طبیعی بی‌شک در انتخاب این نقطه، به عنوان اولین پایتخت هخامنشیان موثر بوده است.

با آنکه آثار باستانی منطقه پاسارگاد، به خصوص در قرن بیستم مورد توجه باستان‌شناسان مختلف بوده، اما تاکنون توجه چندانی به شناخت سیما و منظر طبیعی آن در دوران هخامنشی نشده است. تنها آرتور اوپهام پوپ، محقق و مورخ آمریکایی در دهه چهل میلادی با انتشار نقشه‌ای به وجود احتمالی یک سد یا سیل‌بند و دریاچه مربوط به آن در حوزه آبریز قسمت شمالی مجموعه اشاره کرده بود.
تحقیقات جدید سعی در پاسخ دادن به سه پرسش اساسی داشته است: آیا در دوران باستان سد یا آبگیر یا دریاچه‌ای در این منطقه بوده و اگر بوده مکان دقیق آن کجاست؟ منظر و سیمای باستانی پاسارگاد با توجه به سیستم آبرسانی آن چگونه بوده و سرانجام اینکه این سیستم آبرسانی که می‌توانسته تحت تاثیر وجود دریاچه باشد چگونه بر انتخاب مکان ساختمان‌ها، ساختار فضایی مجموعه و الگوی گسترش پاسارگاد تاثیر گذاشته است؟

اهمیت پاسخ به این پرسش‌ها از آن جهت است که پاسارگاد علاوه بر آنکه نخستین پایتخت و همچنین محل آرامگاه کوروش است، شواهدی از کهن‌ترین نمونه‌های باغسازی ایرانی را نیز در خود دارد. بنابراین وجود دریاچه‌، نحوه آبرسانی آن به باغ‌ها و ترکیب معماری پاسارگاد با منظر طبیعی اطراف آن می‌تواند نکات دیگری را از نحوه اندیشه و طراحی معماران هخامنشی روشن کند.

باغ سلطنتی پاسارگاد، نقشه از دیوید استروناخ، منبع بنیاد پارسه پاسارگاد.

دستاوردهای این پژوهش را می‌توان چنین خلاصه کرد:
۱) دشت پاسارگاد از گذشته های دور با در اختیار داشتن منابع آب کافی موقعیت مناسب زندگی را در اختیار ساکنانش قرار می داده،۲) وجود دریاچه ای کوچک در بخش ورودی تنگه بلاغی و رودخانه پلوار نقش بسیار اساسی در شکل گیری و آبیاری باغ های پاسارگاد داشته است،۳) این دریاچه و رودخانه پلوار به همراه یکدیگر، از عوامل اصلی تعیین موقعیت کاخ پاسارگاد، باغ شاهی و سکونت در این منطقه بوده و سفره‌های آب زیرزمینی و رطوبت خاک با گسترش مراتع در اطراف دریاچه به چرای اسب ها و حیوانات اهلی کمک می کرده است. ۴) موقعیت و جهت آرامگاه کوروش تحت تاثیر منظر طبیعی و سیمای دریاچه و همچنین راه دسترسی به مجموعه انتخاب شده است.

در تهیه طرح های حفاظتی و مرمتی این مجموعه قطعاً منظر باستانی این منطقه، وجود این دریاچه کوچک، بستر تاریخی و قدیمی رودخانه پلوار و جاده دسترسی از راه شاهی به پاسارگاد باید مورد توجه قرار بگیرد.
کشف این دریاچه نشان می‌دهد توجه به منظر و سیمای طبیعی و ترکیب آن با ساخته های معماری، همان طور که بعدها نیز در کاخ‌های ساسانی تکرار می‌شد، در دوران هخامنشی هم مورد توجه معماران و مهندسان بوده است.

1-Bahrami, Behrang. Aminzadeh, Behnaz, “Discovering the ancient lakelet of the archeological site of pasargadae in Iran using a multi-layer technique” in Environmental Geology, Vol 53, No.1. pp. 123- 133, Springer Berlin / Heidelberg, 2007.