تاریخنگاران آمریکایی در ایران (بخش نخست)

بیژن روحانی

پیش از این، زمانی که از کاخ سازی در دوره پهلوی سخن می گفتیم به نقش یک مورخ هنر آمریکایی به نام آرتور اوپهام پوپ (Arthur Upham Pope) در جلب توجه رضاشاه به ارزش های گنبد مسجد شیخ لطف الله اشاره کردیم و این که چگونه طرح این گنبد در کاخ مرمر تهران تکرار شد. [+]

اما سخن برسر نقش آرتور پوپ و همسرش فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman) در ایران زیاد است. دو مورخ هنر و معماری که سال ها در ایران زندگی کردند، تحقیقات فراوانی انجام دادند، در جلب توجه حکومت ایران به بخشی از میراث گذشته نقش موثری داشتند و سرانجام پس از درگذشت شان، در ایران و در کنار زاینده رود اصفهان دفن شدند و آرامگاهی همانجا برایشان ساخته شد.

بسیاری نقش پوپ و همسرش را در شکل گرفتن مفهوم یا تلقی جدید از میراث فرهنگی در ایران در ابتدای قرن حاضر خورشیدی کلیدی ارزیابی می کنند و در مقابل، عده ای دیگر آنها را به خروج و فروش اشیاء و آثار باستانی ایران متهم کرده اند. [+]

در چند گفتار به حضور و نقش پوپ و آکرمن در شناخت میراث فرهنگی ایران می پردازیم.

1- آرامگاه پوپ و آکرمن، اصفهان، منبع: دانشنامه ایرانیکا

آرتور اوپهام پوپ متولد ١٨٨١ بیشتر دوران فعالیت حرفه ای خود را از اواسط دهه 1920 در ایران گذارند. در میان کارهای مطالعاتی پوپ و آکرمن می توان به یک مجموعه کتاب شش جلدی با نام "بررسی هنر ایران" که همچنان یکی از گسترده ترین پژوهش ها در مورد هنر و معماری ایران است اشاره کرد.

نه تنها کتاب ها و مطالعات پوپ و آکرمن بلکه برگزاری چندین کنفرانس و نمایشگاه بین المللی که با پشتیبانی و حمایت آنها صورت گرفت، نتیجه موثری در شناساندن هنر ایران در میان سال های 1926 تا 1969 در دنیا داشت.از سال ١٣٠٥ خورشیدی، به ابتکار او هر چهار سال یک بار کنگره ای با نام کنگره هنر و باستان شناسی ایران در نقاط مختلفی از جمله فیلادلفیا، لندن، لنینگراد، نیویورک، تهران، آکسفورد و مونیخ برگزار شد. (حجت، ٢٤٤)

با تلاش او و همکارانش موسسه آمریکایی هنر و معماری ایرانی در نیویورک شکل گرفت و او در حدود ٢٤ سال ریاست آن را برعهده داشت. موسسه ای که بعدا به موسسه آسیایی تبدیل شد و مرکز آن در ایران در عمارت نارنجستان قوام الملک در شیراز بود.

پوپ و آکرمن گرچه به عنوان ایران شناسانی بسیار فعال و موثر شناخته می شوند اما نقش آنها تنها به شناخت معماری و هنری گذشته محدود نمی ماند بلکه تاثیری مستقیم بر سیاست های فرهنگی و همچنین شکل گیری سلایقی در معماری دوران معاصر در ایران داشته اند.

به جز تاثیر سخنرانی های پوپ بر اقتباس گنبد کاخ مرمر از گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان، به نقش او در الگو گرفتن معماری بانک ملی ایران و همچنین کاخ شهربانی در تهران از عناصر معماری هخامنشی نیز باید اشاره کرد.

پوپ در سال ١٣٠٤ خورشیدی (١٩٢٥ میلادی) به دعوت انجمن آثار ملی به ایران آمد. انجمن آثار ملی ایران که در سال ١٣٠١ خورشیدی تاسیس شد، تا زمان انقلاب و در طول بیش از پنجاه سال سال فعالیت خود در حدود سی و هشت مقبره و بنای یادبود برای بزرگان فرهنگ و هنر ایران ساخت و بیش از پنجاه بنای تاریخی را مرمت و حفاظت کرد و همچنین در تاسیس موزه و کتابخانه ملی نقش موثری داشت.

پوپ زمانی به ایران آمد که رضا شاه هنوز تاجگذاری نکرده بود اما قدرت را در دست داشت. نقش او در فعالیت های انجمن آثار ملی از همان ابتدا بسیار کلیدی بود.

2- نارنجستان قوام، شیراز، منبع: ویکی پدیا

پوپ در ایران به عنوان "یک آمریکایی متخصص" بسیار مورد توجه مقامات دولتی قرار گرفت. اولین سفر او در ایران به اصفهان بود که به عکسبرداری و تهیه مدارک از بناهای باستانی و آثار دوره اسلامی پرداخت.

کار تحقیقاتی پوپ-آکرمن در ابتدا به این صورت پیش می رفت که پوپ عکس هایی سیاه و سفید از بناها و جزییات هنری آنها مانند کاشی کاری یا دیگر تزییناتشان تهیه می کرد و آکرمن در موسسات آمریکایی به مطالعه آنها می پرداخت و به این ترتیب در طی مدت زمانی یک بایگانی جامع به همراه شرح و تفسیر آنها تهیه و بعدها نتیجه آن در کتاب های این زوج منتشر شد.

اما سخنرانی های پوپ برای مقامات دولتی و رضاشاه در مورد هنر و معماری گذشته ایران نیز از چند منظر قابل توجه است. دونالد ویلبر مورخ هنر و همچنین جرج لنسزوفسکی مورخ و متخصص خاورمیانه، تاثیر سخنان پوپ بر جلب توجه رضا شاه به "گذشته با شکوه" ایران و رویای "احیای آن" را بسیار مهم و اساسی نقل کرده اند. (گریگور 40، ویلبر 98)

اولین سخنرانی پوپ توسط محمدعلی فروغی(ذکاء الملک) ترتیب داده شد و خود او هم مترجم سخنان پوپ بود. در سخنرانی دوم، پوپ در وزات پست وتلگراف در برابر تعدادی از افسران عالی رتبه از جمله رضاخان و اعضای کابینه، از پیشینه هنرهای ایرانی صحبت کرد و به خصوص بر دوران هخامنشی و ساسانی و کوروش و اردشیر به عنوان بنیانگذاران این دو سلسله تاکید کرد.

در زمانی که ایران در ابتدای سده خورشیدی حاضر، در حال بازسازی یا شکل دادن به "هویت ملی" و تدارک یک برنامه نوسازی یا مدرنیزاسیون گسترده بود، سخنان پوپ به طور ويژه مورد توجه دولتمردان قرار گرفت و از آن در جهت تشدید و تقویت روحیات "ناسیونالیستی" استفاده شد.

پوپ بر نقش اساسی تاسیس یک موزه برای "زنده کردن فرهنگ ایرانی" ، تاکید می کرد، موزه ای که به اعتقاد او می بایست با شکل گرفتن در مکانی عمومی نه تنها به "بیدار شدن روح ملت" کمک کند بلکه هنرمندان معاصر را نیز به تلاش های بیشتر "ترغیب کند و برانگیزد".(گریگور،٤١)

او معتقد بود با تاسیس یک موزه، از انقطاع فرهنگی و هنری در ایران معاصر پیشگیری خواهد شد.
نقش پوپ در آن سالها بیش از یک مورخ هنر بود که به سادگی به شناخت و دسته بندی خصوصیات هنری و معماری گذشته بپردازد. پوپ به طور موثر و آشکار نظریاتی در مورد سیاست های فرهنگی و هنری نیز داشت. نظریاتی که "رنسانس یا بیداری دوباره ایرانیان" را به خصوص در بازتولید "شکوه فرهنگی و هنری گذشته" هدف قرار می دادند.

در گفتار آینده به سایر فعالیت ها و نظریات پوپ و آکرمن در ایران اشاره خواهیم کرد.