تحولات کاخ‌سازی در دوران پهلوی

بيژن روحانی

معماری ایرانی در دوران پهلوی، همپای تغییرات گسترده در بسیاری دیگر از مظاهر زندگی شهری متحول شد و خود به صورت نمادی از آن تحولات در آمد. پیش از این، از ظهور سبک ها و گرایشات متفاوت در معماری این دوره و به خصوص در دوران رضا شاه سخن گفته بودیم. [+] گرایشاتی که به طور عمده خود را در بناهای عمومی مانند بانک ها، ساختمان های نظامی، ایستگاه راه آهن، مدارس و دانشگاه ها و ساختمان های دیوانی و اداری یا بناهای یادمانی نشان می دادند.

اما کاخ های سلطنتی نیز به عنوان بناهای مهمی که در این دوران ساخته شدند، نشان دهنده تنوع سبکی و دگرگونی آنهاست. اگر شروع کاخ سازی در دوره پهلوی را با عمارت هایی همچون کاخ شهوند (سبز) سعد آباد و کاخ مرمر بدانیم، این روند در نهایت خود به کاخ نیاوران می رسد.

رضا شاه در سال ١٣٠٤ خورشیدی به پادشاهی رسید و در سال ١٣٠٥ در کاخ گلستان، تاجگذاری کرد. مراسم گرچه در کاخ پادشاهان قاجار برگزار شد، اما شاه با سفارش تاجی متفاوت و بر سر گذاشتن آن از همان ابتدا بر تمایز سلسله جدید با خاندان قاجار تاکید کرد. او بلافاصله همپای ساخت عمارت هایی عمومی در تهران، کار ساخت کاخ هایی جدید را در تهران آغاز کرد و به این ترتیب در کاخ های سلطنتی قاجار اقامت نکرد.

کاخ شهوند (موزه سبز) در سعدآباد

کاخ شهوند

کاخ شهوند سعدآباد که امروز به نام کاخ سبز شناخته می شود بر یکی از نقاط مرتفع باغ سعدآباد ساخته شد. گرچه ساختمان این کاخ در سال ١٣٠٧، اندکی پس از به پادشاهی رسیدن رضا شاه به پایان رسید، اما او بنای این کاخ را از زمان سردار سپهی‌اش آغاز کرده بود.

معماری کاخ شهوند را می توان در امتداد معماری سنتی ایران، با حضور و تلفیق تعداد محدودی از عناصر معماری اروپایی به حساب آورد. تلفیق هایی که در دوره قاجار نیز باب شده بود، مانند راه پله ها، سرستون ها و یا جزییات دیگر.

نمای کاخ از سنگ سبز است و روی آن کاری های نفیس کنده کاری به چشم می خورد. تزیینات داخل کاخ نیز با استفاده از هنرهای تزیینی سنتی مانند خاتم کاری، آیینه کاری و تذهیب صورت گرفته است. کاخ شهوند تفاوت چشمگیری با کاخ سفید سعد آباد دارد و دگرگونی سبک معماری در فاصله زمانی اندکی پس از اتمام آن، با بزرگترین کاخ مجموعه سعدآباد کاملا مشهود است.

کاخ مرمر و گنبد شیخ لطف الله

کاخ دیگری که ساخت آن در دوران رضا شاه آغاز شد، کاخ مرمر است. در میان سبک های مختلف معماری رایج در دوران رضا شاه، کاخ مرمر نیز در ردیف آثاری قرار می‌گیرد که می توان آن را معماری "سنت گرا" نام داد.

یعنی در برابر آثاری که گرایش های معماری نئوکلاسیک اروپایی، ارجاع به معماری باستانی ایران و یا گرایشات کاملا مدرن در آنها دیده می شود، کاخ مرمر با استفاده از الگوهای معماری سنتی ایران و همچنان با رویکردی محتاط به پذیرفتن برخی عناصر معماری اروپایی طراحی و اجرا شد. در این ساختمان از هنرهای تزیینی سنتی مانند کاشیکاری و خاتم کاری استفاده و گنبد آن با الگو گرفتن از گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان ساخته شده است.

کاخ سفید سعدآباد، منبع: مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد

دونالد ویلبر، محقق و مورخ معماری، تصمیم رضا شاه به تکرار گنبد شیخ لطف الله در کاخ جدید خود را تحت تاثیر سخنان آرتور اپهام پوپ، مورخ هنر آمریکایی می داند که به همراه همسرش چندین سال در ایران فعالیت داشت.

ویلبر در کتاب خود با نام "رضا شاه پهلوی، احیاء و بازسازی ایران" از تاثیر سخنرانی پوپ بر جلب توجه رضا شاه به گنبد مسجد شیخ لطف الله و ارزش های آن می نویسد و می گوید: «به این ترتیب شاه علاوه بر آن که دستور داد تا بخشی از کاشی های ریخته گنبد مسجد با نمونه های جدید جایگزین شود، طرح گنبد آن را نیز در کاخ جدید خود در تهران تکرار کرد.» (ویلبر، 98)

ساختمان کاخ مرمر در سال ١٣١٦ به پایان رسید و در ساختن آن اساتید معماری و هنرهای تزیینی سنتی مانند استاد حسین لر زاده و حسین طاهر زاده بهزاد مشارکت داشتند.


حسین لرزاده از آخرین نسل معماران سنتی و تجربی در ایران بود. آثار او شامل تعدادی مسجد و بناهای مذهبی دیگر از جمله شبستان و محراب مسجد سپهسالار در تهران است.

کاخ مرمر شاید یکی از آخرین بناهایی باشد که تعدادی از هنرمندان نامدار هنرهای سنتی در کنار یکدیگر در آن به کار پرداخته اند.

این کاخ تا سال ١٣٤٤ که محمدرضا شاه در آن از یک سوءقصد جان به دربرد، مورد استفاده بود اما پس از آن به دلایل امنیتی، شاه دیگر سکونت در این کاخ را جایز ندانست و به کاخ سعدآباد نقل مکان کرد.


تحول در معماری کاخ ها

با این حال دو کاخ عمده دیگر؛ یعنی کاخ سفید سعدآباد (در حال حاضر موزه ملت) و کاخ نیاوران، روحیات و گرایشات دیگری را در معماری ایرانی دوران پهلوی آشکار می کنند که با کاخ های مرمر و شهوند متفاوت است.

کاخ سفید سعدآباد که بزرگترین کاخ این مجموعه است و ساختن آن نیز در سال ١٣١٠ و در زمان رضا شاه آغاز شد، با نمایی ساده و سفید و بدون تزیینات و با اقتباس از نمای کاخ های سلطنتی آلمان ساخته شده است. گرچه داخل آن آمیزه ای از تزیینات سنتی ایرانی و اروپایی به کار رفته اما دیگر نمی توان آن را در امتداد معماری سنتی ایران ارزیابی کرد.

کاخ نیاوران، منبع: ویکی‌مدیا

طراحی کاخ جدید نیاوران که در سال ١٣٤٦ ساختمان آن به پایان رسید به دست محسن فروغی و شرکت فرمانفرماییان سپرده شد. محسن فروغی، پسر محمد علی فروغی (ذکاءالملک)، تحصیل کرده مدرسه عالی معماری بوزار پاریس و یکی از روسای دانشکده هنرهای زیبا در دانشگاه تهران بود.

در کارنامه فروغی طراحی آثاری مانند بانک ملی بازار و دانشکده حقوق دانشگاه تهران، آرامگاه سعدی در شیراز و همچنین همکاری با حیدر غیایی در طرح مجلس سنا (مجلس شورای اسلامی بعدی) به چشم می خورد.

فروغی گرچه در فهرست معماران مدرنیست ایرانی دسته بندی می شود، اما در تعدادی از کارهایش اشاراتی به معماری گذشته و یا استفاده از عناصر تزیینی آن معماری در تلفیق با شکل های معماری جدید و در ترکیب با مصالح امروزی دیده می شود.

در کاخ نیاوران نیز گرچه از تمام امکانات مدرن روزگار خود از طراحی سازه گرفته تا به کارگیری فن آوری های جدیدی مانند سقف متحرک و بازشو، بهره برده است اما در طراحی آن اشارات ظریفی به معماری ایرانی دیده می شود. طرح چهارگوش و پلان مرکزی آن، ستون های بلند ورودی بنا و تزیینات و کاشی کاری هایی که دور قاب های ورودی در نما و زیر پنجره ها می گردد و تکرار می شود بخشی از این اشارات است.

با این حال در میان سبک ها و گرایشات معماری کاخ های سلطنتی، شاید کمترین حضور مربوط به گرایشات باستان گرایانه یا اصطلاحا ملی باشد. سبکی که به خصوص در دوران رضا شاه به طور گسترده در بخشی از بناهای عمومی به کار گرفته شد اما در کاخ های سلطنتی، حضور آن چندان چشمگیر نیست.

کاخ های پهلوی تنها به عمارت های موجود در تهران محدود نمی شوند و در شهرهای دیگر نیز مانند رامسر و نوشهر کاخ هایی با ویژگی های متفاوت ساخته شدند.

لینک های مرتبط:

مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

آرشیو ملی ایران در مورد گشایش کاخ موزه مرمر

حسین سلطان زاده: تداوم سنت‌گرایی محض در آثار استاد لرزاده

مقاله دانشنامه ایرانیکا در مورد محسن فروغی