هنر هخامنشی و تاثیرات همسایگان بر آن

بيژن روحانی

نقشه امپراتوری هخامنشی

این برنامه را بشنوید و دانلود کنید.

در بررسی هنر و معماری هر دوره‌ای، شاید پی‌گیری و نشان دادن نحوه سفر اندیشه‌ها و شکل‌های هنری فرهنگ‌های مختلف به سرزمین‌های دیگر و ادغام و درآمیختگی آن با هنر و اندیشه مردم آن سرزمین و پدید آمدن محصولی نوین از این درآمیختگی، یکی از مهم ترین و در عین حال جذاب‌ترین نکاتی باشد که بتوان در پژوهش‌های تاریخی هنر به آن اشاره کرد.

جز اهل هنر و معماری و آنان که مشتاق دانستن تاریخ تحول و دگرگونی هنر به مثابه پدیده‌ای انسانی هستند، نشان دادن این نکته نیز که هیچ فرهنگ و تمدنی، جز در ارتباط با حوزه‌های خلاق و آفرینش‌گر اطراف خودش امکان رشد ندارد، برای دیگران کم فایده نیست. تأکید بر این که هیچ فرهنگی در خود و به تنهایی رشد نمی‌کند، شاید کمک کوچکی به بازتر شدن افق فکری انسان امروزی نیز باشد.

همان طور که در گفتار قبلی اشاره شد، قرار بر طرح مبحثی در مورد پاسارگاد و شیوه معماری و باغ‌سازی آن بود. اما شاید بتوان این گفتار را کمی مفصل‌تر کرد و به این بهانه بعضی از ریشه‌های هنر هخامنشی را نیز به طور مختصر نشان داد.

البته کنکاش در ریشه‌های هنر و معماری این دوره تاریخی، پژوهشی است که قدمت آن حتا شاید به دوران مورخان باستانی یونان برسد، زمانی که از تأثیر برخی از وجوه هنر ایونی (یکی از چهار قوم اصلی یونان باستان) در هنر هخامنشی سخن می‌گفتند. اما در سده بیستم تحقیقات مفصل‌تری در این زمینه صورت گرفته است. گر چه با تأسف باید گفت حجم مطالعات در مورد ریشه‌ها و سیر دگرگونی هنر و معماری در ایران باستان قابل مقایسه با حجم مطالعات تاریخ هنر در مورد فرهنگ‌های یونانی و رومی نیست.

پاسارگاد، ستون های کاخ، عکس از طریق CAIS

با این حال گر چه شناخت ریشه‌های فرهنگی و هنری اولین امپراتوری دنیای باستان همیشه مورد نظر پژوهش‌گران بوده، اما شاید این بحث‌ها کمتر حضور عام و فراگیر میان علاقه‌مند غیرمتخصص پیدا کرده باشد.

برای اکثر ما، هنر هخامنشی که در کارت پستال‌هایی از سرستون‌های تخت جمشید خلاصه می‌شود. انگار نه پیشینه‌ای دارد و نه از خود سؤال می‌کنیم تدوام آن یا تغییر شکلش در دوره‌های بعدی به چه صورت بوده است.

به عنوان مثال به طور معمول از خود نمی‌پرسیم آرامگاه کوروش در پاسارگاد، بنابر چه دلایلی و با رجوع به کدام مرجعی به این شکل ساخته شده است؟ چرا بام سنگی آن به صورت شیب‌دار است؟ آن هم در دشت پاسارگاد؟ آیا شیب‌دار بودن بام یک ساختمان کوچک سنگی در آن منطقه امری معمول بوده است یا اشاره به اقتباس و یادآوری مرجعی دیگر دارد؟

یا چرا آرامگاه بر روی سکو و پله‌های متعدد بنا شده است؟ ظهور این شیوه معماری آرامگاهی به کدام سنت معماری وابسته است و چرا آرامگاه سایر پادشاهان بزرگ هخامنشی از شکل آن تبعیت نکرده است؟ طرح کاخ ایوان‌دار پاسارگاد بعدها کجا تکرار می‌شود و یا نمونه قبلی آن کجا بوده است؟

و از آن مهم‌تر، معماران و هنرمندانی که این آثار عمدتاً سنگی را به وجود آورده‌اند، مرجع آفرینش‌های خود را از کجا یافته‌اند؟ آیا این معماری سنگی با این حجم و اندازه، معماری معمول در قلمرو سرزمین پارسیان بوده است؟ استفاده از سنگ‌های بزرگ و یک‌تکه‌ی تراش‌خورده ( یا به اصطلاح «پاک‌تراش») چرا در معماری دوره بعدی و در آن دسته بناهایی که از پارتی‌ها و ساسانی‌ها به امروز رسیده کمتر تکرار شده است؟ پژوهش‌گران مختلف پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش‌ها داده‌اند.

پلکان مقدس، پاسارگاد، عکس از طریق CAIS

امپراتوری بزرگی که مرزهای شرقی‌اش از هرات و قندهار و سیحون فراتر بود و کرانه غربی اش آسیای صغیر و کارتاژ و ایونیه و بخش‌هایی از مصر را فرا می‌گرفت، آن قدر وسیع است که برای سخن گفتن از هنر و معماری ویژه آن باید محدوده‌ها و محدویت‌هایی را قائل شد؛ وگرنه احتمال خطا رفتن بسیار است.

این بررسی‌ها که در قالب چند گفتار ارائه خواهد شد بر مبنای تحقیقات منتشر شده‌ی محققانی است که عمدتاً بر آثار و مکان‌های حکومتی، دیوانی و آیینی هخامنشی متمرکز بوده‌اند. در گستره چنین سرزمین وسیعی که اقوام گوناگونی در آن زندگی می‌کرده‌اند، تنوع آثار فرهنگی به حدی است که باید بررسی خود را به هنر «رسمی» هخامنشی محدود کرد و تأثیر هنر اقوام و ملل گوناگون را بر آن سنجید.

در گفتار بعد از تأثیر تصرف لیدیه بر هنر هخامنشی خواهیم گفت و همچنین نظریات پژوهشگرانی مانند دوید استروناخ و دیگران را در مورد منشاء معماری آرامگاه پاسارگاد مطرح می‌کنیم.

برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: