تاریخ و ایدئولوژی؛ شتاب‌زدگی در یک جشن تولد

برنامه میراث فرهنگی را از اینجا بشنوید.

«تاریخ» بر خلاف معنایش، گاهی اوقات چندان هم تاریخی نیست. گاهی نمادها، شخصیت‌ها و یادمان‌های تاریخی حضور پررنگی در زمان حال دارند و دست‌مایه صاحبان عقاید و اندیشه‌های گوناگون برای خلق تفسیرهای متفاوت و دلخواه می‌شوند.

اما این تفسیرهای متفاوت و متناقض، فقط به قصد درک صحیح‌تر یک رخداد یا نشانه‌ی تاریخی صورت نمی‌گیرد. بسیاری اوقات «نشانه تاریخی» و تفسیر امروزی آن، بهانه‌ای است برای تقابل اندیشه‌هایی مربوط به امروز با یکدیگر و یا گاهی وسیله‌ای است برای بهره‌برداری ایدئولوژیک و سیاسی.

پاسارگاد

پادشاه، ۲۵۰۰ سال بعد
کوروش پادشاه و پایه‌گذار سلسله هخامنشی، که یکی از شناخته‌شده‌ترین شخصیت‌های تاریخی ایران در جهان است، در دوران معاصر سرنوشت‌های متفاوت و متضادی پیدا کرده است.

زمانی آخرین پادشاه ایران در توجیه مشروعیت سلطنتش، خود را وارث او می‌دانست و کمی بعد پس از سقوط حکومت سلطنتی، خشم تعدادی از نیروهای انقلابی نسبت به حکومت پیشین، دامن نشانه‌های تاریخی را هم گرفت تا جایی که این بخش از تاریخ ایران در خطر نابودی و حذف شدن قرار گرفت.

اما حدود ۳۰ سال پس از انقلاب اسلامی در ایران، برای نخستین بار در هفته گذشته، سازمان میراث فرهنگی که سازمانی است دولتی، اعلام کرد به مناسبت سالروز تولد کوروش مراسمی در تخت جمشید برگزار خواهد شد.

سیاست جدید فرهنگی؟
پس از فرو نشستن واکنش‌های تند و انقلابی علیه بخشی از نشانه‌های تاریخی ایران در ماه‌های اول پیروزی انقلاب، و پس از آن که متخصصان سازمان حفاظت از آثار باستانی کار خود را در این سازمان (و سازمانی که بعد‌ها به میراث فرهنگی تغییر نام داد) پی گرفتند، همواره اصلی نانوشته میان متخصصان کهنه‌کار و افراد رده‌بالای این سازمان وجود داشت.

آنان با آن که در حد امکانات موجود کشور برای حفاظت از میراث فرهنگی تلاش می‌کردند، اما به خوبی به این نکته آگاه بودند که برجسته کردن و استفاده تبلیغاتی از بخشی از نشانه‌های گذشته و به خصوص تاریخ هخامنشی می‌تواند گاهی با مخالفت برخی صاحبان قدرت و یا گروه‌های اجتماعی و سیاسی روبه‌رو شود.

از همین رو گرچه به عنوان مثال آثار هخامنشی استان فارس مانند پارسه (تخت جمشید) و پاسارگاد تحت نظارت بنیادی به همین عنوان قرار دارند و جزو پروژه‌های بزرگ سازمان میراث فرهنگی هستند و به همین دلیل بودجه نسبتاً مناسبی در مقایسه با پروژه‌های دیگر در اختیار آنان قرار می‌گیرد، با این حال مسئولان این سازمان تاکنون می‌کوشیدند ضمن توجه فنی به این آثار، چندان در پی استفاده تبلیغاتی از این مجموعه‌ها و یا شخصیت‌های تاریخی مربوط به آن دوران نباشند.

در حقیقت گرچه دولت مطابق اساس‌نامه سازمان میراث فرهنگی موظف به حفاظت از تمام آثار فرهنگی-تاریخی فارغ از دوره زمانی آن‌هاست؛ اما تا کنون پیش‌قدم برگزاری مراسمی از این دست نشده بود و عمده فعالیت‌هایش تنها در چارچوب تحقیقات علمی و باستان‌شناسی و حفاظت از آثار خلاصه می‌شد.

چهره منسوب به کوروش از روی یک نقاشی قدیمی

بعد از اعلام رسمی بزرگداشت روز تولد کوروش در هفته گذشته، برخی صاحب‌نظران این پرسش را مطرح کردند که آیا اقدام جدید دولت به نوعی پاسخ به منتقدانی است که در دو سه سال اخیر و پس از بالا گرفتن قضیه آبگیری سد سیوند، دولت ایران را به نادیده گرفتن عمدی میراث ایرانی پیش از اسلام متهم می‌کردند؟

گروهی دیگر نیز معتقدند توسل به نشانه‌های تاریخی خود نشانه‌ای است از نیاز به برانگیختن حس انسجام و وحدت ملی میان گروه‌های مختلف جامعه.

تاریخ نادرست
اعلام روز هفتم آبان‌ماه به عنوان زادروز کوروش، تاریخی است که هیچ محققی بر سر آن اتفاق نظر ندارد و مشخص نیست با استناد به کدام متن تاریخی این روز به عنوان روز تولد کوروش انتخاب شده است.

اما تنها سازمان‌های دولتی نیستند که با استناد به تاریخی نامشخص سعی در استفاده از میراث هخامنشی دارند. در حقیقت پیش از آن که دولت امسال در این راه پای بگذارد از چند سال پیش، برخی گروه‌ها و انجمن‌های غیر دولتی با اعلام این تاریخ به بزرگداشت این شخصیت پرداخته‌اند.

اما همواره انتخاب نام و تاریخ برای این روز با انتقاداتی همراه بوده است. از جمله آن که عده‌ای اطلاق نام «روز جهانی کوروش» را برای بزرگداشت او خطا می‌دانند. زیرا در هیچ کدام از تقویم‌های جهانی، مانند تقویم یونسکو، چنین روزی به ثبت نرسیده است.

اما آن شخصیتی که از خلال برخی متون تاریخی از کوروش ساخته شده و به ما رسیده است، چه خصوصیاتی دارد که می‌تواند در عین حال مورد توجه دولت و منتقدان آن قرار بگیرد؟ جذابیت‌های این نشانه تاریخی برای ایرانی امروز در چیست؟

سازمان میراث فرهنگی بر مشابهت کوروش با شخصیت ذوالقرنین در قرآن اشاره می‌کند و دیگران کوروش را به عنوان نخستین صادرکننده بیانیه حقوق بشر می‌ستایند.

در گفتار آینده به این موضوع بیشتر اشاره خواهیم کرد.