نبرد با جهانی شدن فرهنگ

بیژن روحانی

برنامه را اینجا بشنوید

در گفتار پیش به گوشه‌ای از آثار و افکار حسن فتحی، معمار نامدار مصری اشاره کردیم که به استفاده از شیوه‌ها و فن‌آوری سنتی در معماری معاصر پای‌بند بود. در این قسمت آثارفتحی را در زمینه جهان معاصر او بررسی می‌کنیم.

فتحی به سال ۱۹۸۹ در قاهره درگذشت. زمانی که دیگر بحث جهانی شدن و Globalization کاملاً بالا گرفته بود. همه‌گیری و فراملیتی شدن اقتصاد، فرهنگ، تکنولوژی، سیاست و کم‌رنگ شدن خصوصیات محلی و قومی و پیش رفتن به سوی هم‌شکلی و هم‌سانی محصولات مختلف، از لباس گرفته تا معماری. پاسخ فتحی به روند جهانی شدن فرهنگ، پاسخی قاطع و مشخص است. او حتی تعبیر معاصر بودن را نیز زیر سؤال می‌برد.

قاهره

به اعتقاد فتحی، معماران مدرن زمانی که اصطلاح معاصر بودن را به کار می‌برند، ناخودآگاه قضاوتی مثبت از آن به دست می‌دهند و در برابرآن از اصطلاح «ناهم‌زمان» بودن با روزگار خویش به عنوان امری منفی یاد می‌کنند. او می‌گوید باید بدانيم این «هم‌زمانی» ما را به چه چیز متصل می‌کند و با چه بهایی؟ به اعتقاد فتحی با این تعبیر، معاصر بودن به معنای همراهی با آشفتگی و آشوب در معماری است.

امضای فرهنگی
او در کتاب خود «معماری برای فقرا» با وسواس می‌نویسد: «مردمی که معماری را خلق کرده‌اند، فرم‌ها و شکل‌های دلخواه خود را نیز همچون یک ويژگی به وجود آورده‌اند، درست مثل زبان، لباس و آداب و رسوم. تا زمان فروریختن مرزهای فرهنگی در سده گذشته، در تمام جهان، شکل‌ها، فرم‌ها و جزییات محلی مشخص و متمایزی در معماری وجود داشتد و ساختمان هر منطقه فرزندی بود حاصل تخیل مردمان و نیازهای سرزمینشان... بنابراین هیچ کس نمی‌تواند انحنای یک گنبد ایرانی را با قوس یک گنبد سوری اشتباه کند. هیچ کس نمی‌تواند درشناسایی آن انحنا و آن امضای خاص در گنبد و سبو و دستار مردمان یک منطقه اشتباه کند.»

فتحی به یک امضای فرهنگی معتقد است و آن را بارها بیان می‌کند. انتقاد او از معماری و شهرسازی مدرن دنیای اطراف خودش به خصوص قاهره در دهه هفتاد میلادی، سخت و سنگین است. او معتقد است در معماری معاصر کشورش، به هیچ وجه سبک و سیاق بومی یا ذاتی آن مکان وجود ندارد. فتحی از فقدان امضا یا تشخص در معماری نگران است و می‌نویسد که خانه‌های ثروتمندان و فقرا بدون هیچ گونه شخصیت و یا به قول او لهجه مصری در گوشه و کنار ساخته می‌شوند. فتحی به وضوح نگران قطع ارتباط با گذشته و سنت است و البته نه فقط سنت‌های مصری.

دارالاسلام، نیومکزیکو، ایالات متحده آمریکا

آموزش سنت‌ها به مردمان
یکی دیگر از ويژگی‌های برجسته فتحی آن است که در بسیاری از پروژه‌های خود ساکنان بومی را آموزش می‌دهد که چگونه خود خانه‌هایشان را بسازند و به این طریق تکنیک‌های سنتی معماری را که با خطر فراموشی روبه‌رو بودند، زنده نگاه می‌دارد.

وقتی که در دهه هشتاد میلادی یکی از جوامع مسلمان آمریکایی در نیومکزیکو در منطقه‌ای نیمه‌بیابانی تصمیم به احداث روستا و مسجدی در ابیکیو (Abiquiu) می‌گیرد، حسن فتحی برای آموزش تکنیک‌ها و فنون معماری سنتی و به خصوص نحوه ساخت و اجرای ساختمان‌های خشتی که دیگر فراموش شده بوند، به آن جا می‌رود.

معماری سبز
فتحی را می‌توان از جمله پیشگامان معماری سازگار با محیط زیست نیز به حساب آورد. تأکید او بر استفاده از مصالحی که در محیط یا اقلیم پیرامون ساختمان یافت می‌شود و پافشاری‌اش بر به کارگیری طبیعی‌ترین مصالح و روش‌ها، او را در مرکز بحث معمارانی قرار می‌دهد که پس از او به سوی استفاده از فنونی که کم‌ترین آسیب را به محیط زیست وارد کند، پیش رفتند. فتحی منتقدان سرسخت معماران کشورهای در حال توسعه بود که بدون در نظر گرفتن عوارض جانبی تکنولوژی بر محیط زیست، آن را در مقیاس وسیع به کار می‌گیرند. حال آن که به اعتقاد او بسیاری از روش‌های سنتی (به خصوص در زمینه تهویه هوا و متعادل نگاه داشتن دمای درون ساختمان) می‌توانست به جای تکنولوژی‌های جدید مجدداً به کار گرفته شود. فتحی با استفاده از تکنولوژی بومی و سنتی تا حد ممکن سعی می‌کرد ساختمان‌هایش با کمترین هزینه ممکن ساخته شوند. او معماری است که در هر شرایطی سعی می‌کند با آن چه محیط، طبیعت، اقلیم و فرهنگ پیرامون در اختیارش می‌گذارد، خانه‌ای بنا کند. در ایران، شاید طرح «شوشتر نو» اثر کامران دیبا، با برخی کارهای حسن فتحی قابل مقایسه باشد.

آسایشگاه سادات، مصر

همکاری‌های جهانی
حسن فتحی در چندین پروژه تحقیقاتی و مطالعاتی جهانی شرکت کرد و نظریات خودش را به تفصیل در مورد لزوم زنده نگاه داشتن فنون سنتی و توجه به اسکان حاشیه نشینان بیان نمود.

در دهه پنجاه میلادی به آتن رفت و با معمار و شهرساز معروف یونانی، کنستانتین دوکسیادیس (Constantine Doxiadis) به همکاری پرداخت. در این زمان دوکسیادیس تمام توجه خود را معطوف به مطالعه در مورد اصول و علوم مربوط به سکونت‌گاه‌های بشری کرده بود و فتحی نیز در این پروژه بزرگ به یاری او پرداخت. همچنین با سفرها و مطالعات گسترده در برنامه‌ای به نام «شهرهای آینده» برای کشورهای آفریقایی شرکت کرد.

جوایز بین‌المللی
فتحی در زمینه معماری توانست جوایز معتبری را به دست آورد: جایزه بنیاد آقاخان به سال ۱۹۸۰، جایزه اتحادیه جهانی معماران UIA به سال ۱۹۸۴ و تعدادی جایزه دیگر در سطح ملی.

پاسخ فتحی به دنیای مدرن، پاسخی است رادیکال. او می‌کوشد تا حد ممکن معماری مدرن را نادیده بگیرد. با این حال توجه او به محیط و اقلیم، استفاده از فرهنگ غنی معماری گذشته، کم‌هزینه بودن ساختمان‌ها و تلاشش برای بهبود زندگی جوامع روستایی و حاشیه‌نشین‌ها، نکات آموختنی فراوانی برای معماران امروزی دارد.