خط پرگار بر کرانه نیل

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

همان طور که در گفتار قبل اشاره کردیم در چند بخش به تشریح دیدگاه‌ها و آثار سه معمار نامدار از ایران و عراق و مصر خواهیم پرداخت که در قرن معاصر در برابر پرسش نسبت میان میراث گذشته و معماری مدرن قرار داشتند. در این گفتار به اختصار به گوشه‌ای از آثار و افکار حسن فتحی معمار بزرگ مصری اشاره خواهیم کرد.

معمار به‌هنگام کار

آهسته ازکنار
گرچه آثار حسن فتحی، هیچ بخشی از اضطراب یا پیچیدگی زندگی مدرن را در فرم و ساختار خود انعکاس نمی‌دهند، اما همین که یک معمار از دهه سی میلادی تا اواخر دهه هشتاد، با تئوریزه کردن و به کار بستن اصول معماری بومی زندگی حرفه‌ای خود را وقف حفظ و اشاعه الگوهای معماری سنتی می‌کند، به نوعی نشان دهنده اضطراب عمیقی است که این شخصیت برجسته معماری معاصر در برابر تحولات سریع و بنیادین دنیای مدرن به آن دچار شده است.

حسن فتحی متولد سال ۱۹۰۰ در شهر اسکندریه مصر در طول هشتاد و نه سال زندگی خود بیش از ۱۶۰ پروژه متفاوت طراحی کرد که در میان آنها از خانه‌ها و ویلاهای شخصی تا مراکز مسکونی، بیمارستان، مسجد و مدرسه و حتا روستای کامل نیز دیده می‌شود.
شالوده اصلی طرح‌های فتحی بر استفاده از مفاهیم، فرم‌ها و حتا مصالح معماری بومی مصری قرار گرفته است. او گرچه دلبسته تجربه چندهزارساله معماری محیط زندگی خود است با این حال موفق می‌شود با خلق یک سیستم اندیشه و طراحی، تجربیات گذشته را تحلیل و امکان خلق دوباره آن‌ها را میسر سازد.

خانه آکیل سامی

معماری برای فقرا
شاید بتوان نقاط اوج کار حسن فتحی را در طراحی چند روستا نشان داد. این جاست که او اهمیت کلیدی خود را نشان می‌دهد. چگونه می‌توان در جامعه‌ای با سنت‌های طولانی و ریشه دار که هنوز بخش عمده‌ای از آن روستا نشین هستند، دست به طراحی معماری زد.

فتحی بی شک در میان شخصیت‌های کشورهای درحال توسعه یا کمتر توسعه یافته یک استثناء درخشان است. کافیست به تجارب معماری ایرانی در چند دهه گذشته نگاه کنیم تا غفلت از سرنوشت طراحی معماری در روستاها را با شگفتگی دریابیم. در حالی که اکثریت قریب به اتفاق معماران در کشورهای در حال توسعه، خلاقیت، انرژی و توان خود را صرف طراحی در شهرهای بزرگ و خلق فضاهای متفاوت و بحث برانگیز کرده‌اند، فتحی یک راست به سراغ دورافتاده‌ترین روستاهای مصر می‌رود و با طراحی جزیی‌ترین نیازهای یک فرد روستایی، پروژه‌هایی را خلق می‌کند که چند دهه بعد به مرکز بحث معمارانی تبدیل می‌شود که در چالش با جنبش آوانگارد ابتدای قرن بیستم در جستجوی راه‌های دیگری بودند. با این حال باید به این نکته مهم توجه داشت که به هیچ وجه نمی‌توان فتحی را معماری مدرن یا تاثیرگذار بر جریان حرکت مدرنیسم معماری به حساب آورد.

تئاتر روستای گورنای جدید

روستای گورنای جدید ( New Gourna)
در دهه چهل میلادی سازمان آثار باستانی مصر تصمیم می‌گیرد روستای گورنا و افراد آن را که به یک معضل برای آثار باستانی تبدیل شده بودند جا به جا کند. روستای قدیم روی بخشی از گورستان سلطنتی و باستانی لوکسور (Luxor) قرار گرفته بود و از طرف دیگر ساکنان فقیر روستا معاش خود را از راه حفاری‌های غیر مجاز باستانی تامین می‌کردند بنابراین لازم بود روستا به مکانی دیگری منتقل شود. فتحی در طراحی روستای جدید شخصیت متفاوتی از یک معمار را به جامعه حرفه‌ای معماری معرفی می‌کند. در ابتدا خواست مقامات محلی آن بود که معمار یک تیپ یا یک نوع خانه و مسکن را به عنوان الگوی معماری روستایی طراحی کند و آن‌ها با سرعت و با تعداد زیاد آن را تکرار کنند تا بتوان روستای جدید و احتمالن روستاهای دیگر را طبق آن الگو ساخت. اما فتحی چنین نکرد.

او خود در کتاب مهمش به نام "معماری برای فقرا" می‌نویسد:" در طبیعت هیچ دو انسانی شبیه یکدیگر نیستند حتا اگر دو قلو باشند و از نظر جسمی به هم شباهت داشته باشند، رویاهای آنها با هم متفاوت است. معماری خانه هم از رویا سر بر می‌آورد.

طراحی برای گورنا

به همین دلیل است که در روستاهایی که ساکنانش خود خانه‌هایشان را طراحی می‌کنند و می‌سازند هیچ دو خانه‌ای شبیه یکدیگر نیست. حتا اگر تفاوت‌ها اندک باشد". این جوهره تفکر حسن فتحی است. نزدیک شدن به فردیت و رویاهای کسی که باید از فضای معماری استفاده کند. او برای طراحی سعی می‌کرد از نیازهای تک تک خانوارهای روستایی، وضعیت اجتماعی، ابعاد خانواده، شغل و حتا آرزوها و امیدهایشان سردربیاورد و آن را در طراحی خود لحاظ کند. این جاست که اندیشه بنیادی او در تقابل با بخشی از اندیشه و نحوه کار معماری مدرن قرار می‌گیرد که از راه تکرار مجموعه‌های همشکل و همسان به خصوص در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی، نیازها و خصوصیات فردی ساکنان را نتوانست مورد نظر قرار دهد.

در مورد جهان فکری و آثار حسن فتحی در گفتار بعدی نیز با هم صحبت خواهیم کرد.