کند و کاو سه معمار در گذشته

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

میراث معماری گذشته در سرزمین‌هایی که دارای پیشینه غنی و طولانی در این زمینه هستند، همواره پرسش بزرگی را پیش روی معمارانی قرار می‌دهد که در دوران مدرن دست به خلق و آفرینش فضاهای معماری می‌زنند. این پرسش حداقل تا اواسط قرن گذشته میلادی، در بسیاری جوامع و کشورهایی که مدرنیته را با واسطه غرب تجربه می‌کردند، پرسشی اساسی بود: نسبت میان آفرینش جدید و میراث گذشته معماری یا در حقیقت نحوه برخورد معمار با پیشینه معماری سرزمین خود.

در گفتارهای پیشین میراث فرهنگی ، به گوشه‌ای از پاسخ‌های متفاوت معماری ایرانی در اوایل دهه حاضر خورشیدی اشاره کردیم. زمانی که احيای هویت ملی به عنوان بخشی از دستور کار حکومت گذشته، در معماری نیز به دنبال یافتن زبان مناسب بود و ابتدا از راه تکرار عناصر و المان‌های معماری باستانی در پوسته و نمای ساختمان‌های جدید، خود را نشان داد و بعد با کمال بیشتر به نمونه‌هایی ختم شد که از راه درونی کردن برخی آموزه‌های معماری گذشته، آن‌ها را در طراحی ساختمان‌های جدید بازتاب می دادند.

همسایگان فرهنگی
اما برای گسترش بحث، شاید بد نباشد به جای محدود ماندن در بررسی شرایط معماری ایرانی در اواسط قرن گذشته میلادی، مقایسه‌ای میان وضعیت خود و جوامعی صورت دهیم که اشتراکات و مشابهت‌های فرهنگی میان ما و آن‌ها وجود دارد. برای این مقایسه، کنار هم گذاشتن چهره‌های شاخص معماری و بررسی رویکردها و پاسخ‌های متفاوت آن‌ها به این مساله، شاید راهگشا باشد.

هوشنگ سیحون از ایران، رفعت چادرجی از عراق و حسن فتحی از مصر، سه معمار برجسته از سه کشور متفاوت هستند که رویکردهای مختلفی را در مواجهه با این پرسش یا مسأله در آثار خود به کار برده‌اند. شاید سبک کار و بینش این معماران در نگاه اول چندان مشابهتی با یکدیگر نداشته باشد؛ اما کنار هم گذاشتن آن‌ها و تحلیل پاسخ‌هایشان به شرایط جامعه و محیط پیرامون خود، در شناخت بخشی از ذهنیت جوامعی که با ورود مدرنیته، اندیشیدن به میراث گذشته خود را نیز آغاز کردند، کمک خواهد کرد.

سه کشور ایران، عراق و مصر، در عین تفاوت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که با یکدیگر دارند، از زمینه‌های مشترک یا حداقل قابل مقایسه‌ای نیز برخوردارند. در هر سه این کشورها یا مناطق، تمدنی درخشان از دوران باستان وجود داشته و رشد کرده است. علاوه بر آن، ورود یا حضور اسلام در این کشورها، باعث دگرگونی‌های متفاوت و پاسخ‌های گوناگون از طرف فرهنگ‌های مورد اشاره شده است. بنابراین می‌توان مشابهت‌های فراوانی، نه در جزئیات فرهنگی، که کمابیش در شرایط کلی حاکم بر این سه کشور پیدا کرد. گرچه باید آگاهانه تفاوت‌های آن‌ها را نیز در نظر گرفت.

از این‌ها گذشته، بر این اعتقادیم که به تناوب در برنامه‌های میراث فرهنگی زمانه، به معرفی دست‌آوردهای معماران و هنرمندان کشورها و فرهنگ‌های مجاور و پیرامون نیز بپردازیم تا از این راه با همسایگان فرهنگی خود نیز بیشتر آشنا شویم.

به همین دلیل در گفتارهای آینده، به تفصیل از این سه معمار و مشابهت‌ها و تفاوت‌هاشان‌هایشان سخن خواهیم گفت و در این گفتار نیز برای مقدمه، خیلی مختصر به برخی ويژگی‌های آن‌ها اشاره می‌کنیم:

حسن فتحی

معماری بومی
بدون شک حسن فتحی متولد ۱۹۰۰، نه تنها جزو شناخته شده‌ترین معماران مصری، بلکه جزو یکی از معماران مشهور معاصر است که پاسخ متفاوت و چالش‌برانگیز او به دوران مدرن از یک طرف و سنت‌های معماری مصری از سوی دیگر، شهرت برای او به ارمغان آورد. کار عمده فتحی، تکرار الگوها، تکنولوژی و مصالح سنتی برای جوامع کوچک در حال توسعه بود. معماری ارزان، سازگار با محیط و اقلیم و با تکیه بر فن‌آوری صد درصد بومی. با این تفاوت که او این الگوهای سنتی را در یک متدولوژی نوین ادغام و راه را برای تکرار سیستماتیک آن‌ها باز کرد.
با این حال توجه ويژه او به جوامع روستایی، باعث شد تا آفرینش‌های معمارانه‌اش نتواند همواره قابلیت تکرار در شهرهای بزرگ و رو به رشد جدید را پیدا کند.

اداره پست مرکزی بغداد، طراحی از رفعت چادرجی

مدرنیسم منطقه‌ای
در مقابل او رفعت چادرجی متولد ۱۹۲۶ بغداد، که از مشهورترین معماران معاصر عراق است و در میان معماران سایر کشورهای عربی نیز، شخصیتی فرهنگی و فرهیخته به شمار می‌آید. او ضمن پذیرش اصول معماری مدرن و احترام به آن‌ها، به مدرنیزم منطقه‌ای معتقد است و این که معماری مدرن در هر سرزمینی، باید ویژگی‌های متفاوت فرهنگی، قومی و جغرافیایی آن منطقه را بازتاب دهد. چادرجی با سال‌ها تدریس در مدرسه معماری بغداد، راه تجزیه فرم‌ها و مفاهیم معماری گذشته و تبدیل آن‌ها به ایده‌های جدید را به شاگردانش آموخت و خود نیز در طرح‌هایش به کار بست و از این رو، به یکی از کلیدی‌ترین چهره‌های معماری عرب تبدیل شد.

هوشنگ سیحون، عکس از طریق سایت parstimes.com

گذشته همچون مرجعی برای ایده‌های جدید
هوشنگ سیحون معمار ایرانی متولد سال ۱۹۲۰ نیز (که جزو نخستین گروه های فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است) بی‌تردید به عنوان معمار بناهای ماندگار یادمانی یا Monumental نام خود را در ردیف مؤثرترین معماران معاصر ایرانی ثبت کرده است. سیحون منبع الهام اکثر کارهای یادمانی خود را، مانند مقبره بوعلی سینا و خیام و نادرشاه (که از اواخر دهه سی خورشیدی تا هنگام انقلاب اسلامی در ایران طراحی و اجرا شدند) در بخشی از معماری و فرهنگ گذشته ایران بازیابی کرده است.

این گفتار مقدمه‌ای بود برای ورود به معرفی گسترده‌تر این سه معمار نامدار، با تمام تفاوت‌هایی که در اندیشه و کارهایشان موجود است.