قلهک و مرزهای ایران و انگلیس

شنیدن فایل صوتی برنامه‌ی میراث فرهنگی

ستاد آزدسازی باغ قلهک در هفته گذشته با برپایی همایشی به نام "ابعاد حقوقی و فقهی غصب باغ قلهک" بار دیگر مناقشه حقوقی وسیاسی میان ایران و انگلستان برسر مالکیت این باغ تاریخی را برسر زبان‌ها انداخت. اکنون بیش از یک سال است که مالکیت باغ تابستانی سفارت انگلستان در منطقه قلهک تهران، مورد اختلاف این دو کشور قرار دارد.

تصویر هوایی باغ قلهک

باغ قلهک به وسعت بیست هکتار از زمان قاجار در اختیار دولت انگلستان قرار دارد و تاکنون به عنوان بخشی از سفارتخانه این کشور در ایران درنظر گرفته شده است. در سال‌های اخیر بخش عمده‌ای از آن به British Council یا دفتر شورای فرهنگی بريتانيا اختصاص یافته است. با این حال پس از بالاگرفتن برخی اختلافات سیاسی در چند سال اخیر میان ایران و انگلستان، لزوم پس گرفتن این باغ از سوی برخی فعالان سیاسی و همچنین نمایندگان مجلس شورای اسلامی مطرح شد.

بخشایش دائم یا موقتی؟
ده قلهک که در گذشته جزو مناطق ییلاقی اطراف تهران به شمار می‌آمده همواره مورد توجه اعیان و اشراف و همچنین نمایندگان کشورهای خارجی در ایران بوده است. به همین دلیل در زمان قاجار این باغ از سوی ناصرالدین شاه به وزیر مختار بریتانیای کبیر، سر جان کمپل اجاره داده شده و پس از مدتی شاه از دریافت مبلغ اجاره آن نیز صرفنظر کرد و باغ برای اقامت سفیر انگلیس به او بخشیده شد و بنابراین باغ ییلاقی سفارتخانه انگلستان در این محل شکل گرفت و بعدها به اقامتگاه کارکنان سفارت تبدیل شد.

در سال ۱۳۸۵ دامنه مخالفت با حضور انگلستان چنان بالا گرفت که ۱۶۲ نماینده مجلس شورای اسلامی نیز خواستار رسیدگی به این موضوع شدند. آنها در نامه خود به رییس مجلس بر دو نکته تاکید کردند: اول آنکه تفویض این باغ از سوی پادشاه ایران به سفیر انگلستان به صورت "سکنی" بوده است. یعنی آن که مالک فقط می‌تواند حق سکونت در ملک خود و نه مالکيت آن را به شخصی حقيقی يا حقوقی واگذار کند اما به هر حال هنگامی که هم مالک و هم فردی که حق سکونت در ملک به او واگذار شده مرده باشند، حق سکنی به پايان می‌رسد. نکته دوم مورد اشاره در نامه نمایندگان آن بود که در سال ۱۳۱۳ خورشیدی سفارت بریتانیا در تهران از راه تبانی با ماموران اداره ثبت توانسته است سند این باغ را به نام دولت بریتانیا به ثبت برساند.

بنای یادبود کشته‌شده‌گان جنگ جهانی دوم- عکس از سایت ستاد آزادسازی باغ قلهک

با این حال علاء الدین بروجردی، رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران اعلام کرد که این باغ در اختیار سفارت بریتانیاست و دولت ایران هیچ اقدامی خارج از ضوابط بین المللی در این زمینه انجام نخواهد داد. سفارت انگلستان در تهران همواره بر صحت اسناد مالکیت خود بر این باغ تاکید کرده است.

در کنار باغ تاریخی قلهک، آرامگاه سربازان و کشته شدگان انگلیسی در جریان جنگ دوم جهانی قرار دارد که بخشی از بنای یادبود آن از خیابان دولت قابل دیدن است.

یادگار سال‌های سبز تهران
باغ قلهک به همراه چند باغ دیگر جزو تنها نشانه‌های باقی مانده از باغ‌های شمیران تهران هستند که در سال‌های گذشته به دلیل توسعه فضاهای شهری به طور کامل نابود شدند. گرچه نابودی باغ‌های شمیران از دهه سی و چهل خورشیدی آهسته آهسته آغاز شده بود اما در اواخر دهه شصت و دهه هفتاد خورشیدی با فروش تراکم ساختمانی از سوی شهرداری، روند نابودی این باغ‌ها و تبدیل آن‌ها به ساختمان‌های مرتفع شتاب سرسام آوری گرفت به طوری که در حال حاضر جز چند باغ بزرگ چیزی از باغ‌های شمیران باقی نمانده است.

در میان باغ‌های برجای مانده، سهم عمده نصیب سفارتخانه‌های خارجی در تهران است. باغ سفارت روسیه در زرگنده، باغ سفارت ایتالیا در فرمانیه، باغ سفارت‌های ترکیه و آلمان در پل رومی و سرانجام باغ سفارت انگلستان در قلهک.

باغ‌های مذکور تماما باغ‌های قاجاری بوده و عمارت‌ها و ساختمان‌های اعیانی داخل آن اکثرا به منظور اقامت سفیر کبیر کشورهای مربوطه در ایران ساخته شده است.

تخریب پارک ملی خجیر، عکس از مژگان جمشیدی، وب‌لاگ دیده‌بان محیط زیست ایران

این باغ‌ها علاوه بر دارا بودن محوطه و ساختمان‌های با ارزش تاریخی ، یادآور حوادث مهمی در تاریخ معاصر ایران نیز هستند. به عنوان مثال می‌توان به نقش سفارتخانه‌های روس و انگلستان در ماجرای مشروطه و یا پناهنده شدن محمد علی شاه، پادشاه قاجار به باغ سفارتخانه روس در زرگنده اشاره کرد.

در سال‌های اخیر هنگامی که باغ‌های شمیران که دارای مالکیت خصوصی و یا دولتی بودند، به دلیل ارزش افزوده زمین و ساختمان ، تخریب و به برج‌های چند طبقه تبدیل شدند، باغ‌های دیپلماتیک تهران که دارای ارزش‌های تاریخی و زیست محیطی هستند تا حد زیادی از این روند مصون ماندند.

تخریب در سکوت
در حال حاضر نه تنها اندک باغ‌های باقی مانده در بسیاری از شهرها با خطر نابودی رو به رو هستند بلکه پارک‌های ملی و طبیعی کشورنیز که به عنوان ذخایر حیات وحش و محیط زیست به شمار می‌روند در معرض تخریبات گسترده قرار دارند، مانند پارک ملی خجیر در شمال شرق تهران که در هفته‌های آخر تیرماه سالجاری توسط شرکت گاز به طور گسترده مورد تخریب قرار گرفت. عدم وجود حساسیت‌های سیاسی در مورد ذخایر طبیعی و یا باغ‌های تاریخی در اکثر اوقات باعث می‌شود اعتراض چندانی در مورد این تخریبات صورت نگیرد.

وضعیت معلق
ناظران سیاسی در مورد باغ قلهک اعتقاد دارند، این مساله بیش از آن که یک دعوای حقوقی بر سر مالکیت یک باغ تاریخی باشد، ناظر به تنش‌های موجود در روابط دیپلماتیک ایران و انگلستان است. به نظر می‌رسد با اظهار نظر رسمی رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس، دولت ایران فعلا قصد ندارد اقدام خاصی در این زمینه انجام دهد.

وب لاگ ستاد آزادسازی باغ قلهک