بازار شام یا تهران؟

از اینجا بشنوید.

پیش از این به گوشه‌ای از مشکلات بافت‌های تاریخی در ایران اشاره کردیم. از این که عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف مسؤول و تضاد دیدگاه‌های آنها در مورد ارزش‌های بافت تاریخی چگونه باعث آسیب دیدن این محلات شده است. در این گفتار به جنبه‌های دیگری از این مسأله اشاره می‌کنیم.

بازار تهران

اگر تعارف را کنار بگذاریم، محلات و بافت‌های تاریخی در ایران در حال حاضر به چنان وضعیتی دچار شده‌اند که اکثر دستگاه‌ها یا مسؤولان ذی‌ربط ترجیح می‌دهند از فکر کردن به آن فرار کنند یا چاره‌اندیشی در این مورد را به آینده واگذار کنند. وقتی صحبت از میراث معماری و شهرسازی به میان می‌آید، اغلب دوست دارند شما را به تماشای یکی دو میدان تاریخی خوب آب‌وجاروشده ببرند و کاشی‌های لاجوردی یا نقش‌برجسته‌های باستانی را نشان‌تان دهند. فکر کردن به بافت‌های پرمسأله که اغلب چهره‌ی چندان مناسبی هم ندارند، چندان اسباب رضایت خاطر کسی را فراهم نمی‌کند.

انبوه طرح‌های بایگانی‌شده

ساماندهی، حفاظت، و مرمت بافت‌ها و محلات تاریخی و قدیمی، چندان به عوامل پرتعدادی وابسته است که در اکثر اوقات طرح‌های تدوین‌شده، یا در میانه‌ی راه اجرایی شدن رها می‌شوند و یا پیش از آن که ممهور به مهر تصویب شوند، بایگانی می‌گردند.
دشواری‌های ساماندهی بافت‌های تاریخی تنها به ناهماهنگی دستگاه‌های مختلف تصمیم‌گیری باز نمی‌گردد، بلکه بخش بزرگی از آن معلول ویژگی‌های منحصربه‌فرد هر کدام از این مجموعه‌هاست که با دیگری قابل مقایسه نیست. به همین دلیل کمتر می‌توان راهکاری را که در مورد بافت تاریخی فلان شهر می‌تواند مؤثر باشد در جای دیگری به کار برد.

به عنوان مثال جنس مشکلات و مسائل بازار تاریخی تهران با بازار شهر کوچک نائین یا شهر دیگری مانند قزوین به‌کلی متفاوت است. در حالی که بازار تهران زیر فشار کاربری روزافزون اقتصادی در حالی نابودی کامل است، محله‌ای تاریخی در یک شهر حاشیه‌‌ی کویر، با خالی شدن جمعیت و متروک ماندن روبه‌روست، که به نوبه‌ی خود باعث عدم مراقبت و در نتیجه فرسایش در طول زمان می‌شود.

بازار در دهه‌ی 30 خورشیدی، عکس از محمود پاکزاد



از بازار محلی تا مارکت فراملی

با ذکر نمونه‌ی بازار تهران، سعی می‌کنیم بخشی از ابعاد پیچیده‌ی یکی از بافت‌های تاریخی و فرسوده را کمی روشن‌تر کنیم.
بازار تهران با حدود ۱۱۰(صدوده) هکتار وسعت، یکی از محلات تاریخی برجای مانده از دوران صفوی و قاجاریه است که در استخوان‌بدی و شکل دادن به ساختار اولیه‌ی این شهر در طول زمان نقش مهمی بر عهده داشته. اما گسترش شهر، افزایش فوق‌العاده‌ی جمعیت، به وجود آمدن نهادهای اقتصادی مدرن و همچنین نیازهای جدید نه تنها از اهمیت اقتصادی این بافت تاریخی کم نکرده، بلکه به طور بی‌سابقه‌ای باعث رشد و تمرکز بسیاری از فعالیت‌های مالی و تجاری در این محدوده شده است.

بازار تهران گرچه به عنوان یکی از معدود محلات بر جای مانده از تهران قدیم به شمار می‌آید اما حوزه‌ی نفوذ و فعالیت‌های آن از سطح شهری فرارفته و اهمیتی منطقه‌ای و فراملی پیدا کرده است. با این همه در حالی که قیمت تملک و یا خرید سرقفلی واحدهای تجاری بازار تهران، در این سال‌ها افزایش فوق‌العاده فراوان پیدا کرده و به ارقام سرسام‌آوری رسیده است، اما فضای کالبدی این محدوده‌ی تاریخی به‌شدت فرسوده، ناکارآمد، و فاقد امکانات اولیه است. تمرکز بیش از حد و خارج از ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی در این محدوده باعث شده تا توجهی به نیازهای کالبدی و همچنین بافت معماری آن صورت نگیرد.

بازار در زمان قاجار

بافت پرخطر بازار

آسیب‌های بازار تهران گستردگی و تنوع بسیاری دارند. فرسودگی شدید بدنه‌ها، سقف‌ها، و معابر، عدم ایمنی در برابر آتش‌سوزی، مشکل دفع آب‌های سطحی و فاضلاب، وجود نداشتن باراندازهای مناسب، کمبود انبار، و تهویه‌ی نامناسب. هرکدام از این کمبودها غیر از آن که سلامت فعالیت‌های انسانی در این محدوده را به خطر می‌اندازند، به نوبه‌ی خود باعث افزایش فشار بر روی ساختمان‌های تاریخی این منطقه نیز می‌شوند. به عنوان مثال بسیاری از خانه‌های قدیمی محل بازار به دلیل کمبود فضا به انبار و محل تخلیه‌‌ی بار تبدیل شده‌اند و یا در بسیاری از آنها کارگاه‌های کوچک تولیدی در شرایط بسیار نامناسب به فعالیت می‌پردازند.

همچنین به دلیل ارزش فراوان هر مترمربع از فضای تجاری بازار، بسیاری از کسبه، دیوارها و جرزهای قطور مغازه‌های تاریخی خود را پنهانی می‌تراشند و نازک می‌کنند تا بر وسعت فضای داخل حجره‌ها اضافه کنند. امری که به جز فرسایش کالبد تاریخی بازار از نظر ایمنی نیز خطرناک است.

از طرف دیگر، بازار که به طور سنتی به جز فعالیت‌های اقتصادی محلی برای فعالیت‌های فرهنگی، با تعاریف خاص خود بوده، از کارکرد فرهنگی و سنتی خود نیز دور شده و تنها به محل عرضه و انبار کالا تبدیل شده است.

آخرین طرح وتو شده

از حدود پنجاه سال پیش تاکنون چندین بار طرح‌ها و پیشنهادهای متفاوتی برای نجات این مرکز تاریخی مطرح شده اما هرکدام به دلایلی به سرانجام نرسیده است. البته در این میان پیشنهادهای جنجالی نیز وجود داشته است: تخریب و انتقال بازار تهران به نطقه‌ای دیگر.

سابقه‌ی آخرین طرح در این زمینه به سال‌های ۱۳۸۳ و 1384 خورشیدی می‌رسد که شهرداری با کمک مشاوران خود اقدام به تهیه‌ی طرح بهسازی و ساماندهی بازار کرد. اما این طرح به دلیل در نظر نگرفتن ملاحظات تاریخی و فرهنگی در این محدوده از سوی میراث فرهنگی مورد تأیید قرار نگرفت و از دستور کار خارج شد. در این طرح قرار بود چیزی در حدود ۴۰درصد از بافت تاریخی بازار حفظ شود و سایر قسمت‌ها نوسازی گردد.

در هرحال نمونه‌‌ی بازار تهران، که بحث در مورد ارزش‌ها و مشکلات آن به فرصت بیشتری نیاز دارد، نشان‌دهنده‌ی تنوع، گستردگی، و پیچیدگی مسائلی است که بافت‌ها و محلات تاریخی هر یک به شیوه‌ای، با آن درگیر هستند.