یزد و آینده مبهم‌اش

سازمان میراث فرهنگی ایران امیدوار است بتواند در آینده بافت تاریخی شهر یزد را به عنوان یکی از نمونه های منحصربه فرد مجموعه های شهری، در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برساند، اما در این راه مشکلات و موانع فراونی قرار دارد که بعید به نظر می رسد پیش از برطرف شدن آنها، موفقیتی در این راه حاصل شود.

نمای عمومی از بافت تاریخی یزد

اما شهر یزد دارای چه ويژگی هاییست و چه موانعی در راه ثبت جهانی آن وجود دارند؟
در نگاه نخست، مهمترین ويژگی يزد محفوظ ماندن بخش های زیادی از بافت شهری و معماری تاریخی آن است. این ويژگی مهم می تواند مقدمات ثبت یزد را در فهرست میراث جهانی فراهم کند.

از ایستایس تا یزد

تاریخ دقیق پیدایش هسته اولیه شهر یزد به درستی مشخص نیست. به جز افسانه هایی که شکل گیری این شهر را به ضحاک و اسکندر مرتبط می دانند، در متون یونانی (کتاب جغرافیای بطلمیوس) از شهری به نام ایساتیس در زمان هخامنشیان صحبت به میان آمده که برخی محققان مکان آن را در نزدیکی یزد کنونی می دانند. شهری که در زمان هخامنشی دارای موقعیت نظامی و جغرافیایی ويژه ای بوده است.

مسجد جامع یزد



یزد و مناطق اطراف آن در دوران ساسانی از اهمیت و اعتبار بیشتری برخوردار بوده و پادشاهانی مانند قباد و انوشيروان و يزد گرد اول نسبت به توسعه این منطقه کوشیده اند. با این حال از نظر باستان شناسان محل هسته اولیه شهر یزد همچنان نامشخص است و نیاز به کاوش و مطالعات جدی تری دارد تا نحوه شکل گیری یکی از شهرهای مهم و تاریخی ایران مشخص شود.

دور از ویرانی

اما نکته مهم آن است که یزد برخلاف اکثر شهرهای مهم ایران، کمتر با تهدیدات و خطرات ویران کننده مانند جنگ و بلاهای طبیعی رو به رو بوده و به همین دلیل، انسجام بافت معماری آن بیشتر حفظ شده است. کافیست تاریخ یزد را با تاریخ شهرهایی مانند ری، نیشابور و تبریز که هرکدام در دوران رونق خود به دلایلی متفاوتی کاملا ویران شدند مقایسه کنید.
معماری یزد، نمونه ای است از معماری مناطق مرکزی ایران و تلاش برای هماهنگ شدن با طبیعت دشوار پیرامون. بناهایی خشتی و آجری با حیاط مرکزی، بادگیر، اتاق های پنج دری و سه دری، راهروهای طویل و همچنین کوچه های باریک و سایه انداز، ساباط ها، قنات ها و آب انبارها، ویژگی های مهم معماری این شهر را تشکیل می دهند.

بناهای مهم یزد

به جز محلات تاریخی و بافت ارزشمند شهر یزد که به عنوان یکی از بهترین نمونه های معماری کویری قابلیت معرفی در سطح جهانی را دارد، بناهای شاخص و ارزشمندی نیز در این شهر قرار دارند.

باغ دولت‌آباد، عکس از F.Dany، ویکی پدیا

مسجد جامع یزد یکی از مهمترین و ارزشمندترین نمونه های معماری ایرانی است. مسجدی با سردر و مناره های بسیار مرتفع و گنبدی خوابیده و کاشی کاری بسیر نفیس. معماری موجود مسجد مربوط به قرن هشتم و نهم هجری و دوران آل مظفر و تیموریان است ولی گویا بانی و موسس مسجد از آل بویه، قرن ششم هجری، بوده است.
باغ دولت آباد یزد نیز به عنوان نمونه ای از باغسازی ایرانی همیشه مورد توجه معماران و محققان تاریخ هنر و معماری بوده است. باغی که از دوران زندیه برجای مانده و بادگیر عمارت مرکزی آن، با ارتفاع سی و سه متر، بلندترین بادگیر موجود است.

یزد و شهرهای اطراف آن از مهمترین کانون های زرتشتیان ایران به شمار می رود و یکی از مهمترین آتشکده های فعال زرتشتیان در این شهر قرار دارد، آتشکده ای که می گویند آتشش بیش از هزار و پانصد سال روشن مانده ، گرچه ساختمان فعلی آن مربوط به دوران معاصراست.

عوامل تهدیدکننده بافت تاریخی یزد

به غیر از فرسایش طبیعی که بر اثر مرور زمان و تاثیر عوامل جوی و محیطی بافت تاریخی یزد را فرسوده می کند، در حال حاضر مهمترین عاملی که یکپارچگی و انسجام بافت تاریخی یزد را تهدید می کند، ساخت و سازهای خارج از اصولی است که توسط برخی نهادهای دولتی و حکومتی در این شهر صورت گرفته.

آتشکده‌ی زرتشتیان، عکس از Aenon، ویکی مدیا

از مهمترین ساختمان هایی که حریم منظر تاریخی و همچنین یک پارچگی این بافت تاریخی را مخدوش کرده اند می توان به کتابخانه بولوار بسیج و همچنین ساختمان کلانتری اشاره کرد. با آن که رای دادگاه پیش از این به کوتاه کردن ارتفاع این دو ساختمان قرار گرفته بود اما نیروی انتظامی یزد و وزارت مسکن و شهرسازی، متولی ساخت کتابخانه، تاکنون هیچ اقدام مناسبی در این مورد انجام نداده اند و بنابراین به نظر می رسد تکمیل و ارسال پرونده ثبت جهانی یزد به سازمان یونسکو، حاصلی در بر نداشته باشد.

همچنین در خرداد ماه امسال، یکی از اعضای شورای شهر یزد، در مصاحبه ای تلویزیونی اعلام کرد که بهتر است تنها آثار شاخص و مشهور یزد حفظ شود و بافت سنتی و محلات قدیمی به طور کل تخریب و با معماری مدرن جایگزین شود. مصاحبه ای که اعتراض انجمن های دوستدار میراث فرهنگی را برانگیخت.

خانه‌ای قدیمی در یزد، عکس از طریق سایت: www.martinsbta.co.uk

در بین بسیاری از مسئولان این تفکر وجود دارد که تنها آثار شاخص معماری مانند مساجد، کاخ ها، خانه های اعیانی و نظایر آن دارای ارزشند و سایر بخش های محلات تاریخی، به دلیل فرسوده بودن، باید تخریب و نوسازی شوند. این رویکرد تخریبی به بافت تاریخی، مدت هاست از دستور کار شهرداری شهرهای تاریخی در بسیاری از نقاط جهان خارج شده و جای خود را به پروژه های بهسازی، مرمت شهری و ارتقاء کیفیت محیطی داده است.
به نظر می رسد مشکل اصلی در حال حاضر عدم هماهنگی دستگاه های مختلف و وجود مدیریتی آگاه برای بافت تاریخی یزد است؛ شهری که قابلیت معرفی و شناخته شدن در ابعاد جهانی را دارد.