ونیز و هنرهای اسلامی

شنیدن فایل صوتی

شاید میان شهرهای تاریخی جهان، ونیز موقعیتی استثنایی داشته باشد. جایی که یک دشواری طبیعی به فرصتی بی نظیر برای شکوفایی خلاقیت انسانی تبدیل شده است. اما دلایل اهمیت این شهر رویایی فقط به دلیل بنا شدنش روی آب نیست. ونیز به مدت چندین سده یکی از مهمترین شهرها و مراکز تجاری اروپا بوده و از طرف دیگر به پایگاه مهمی برای رشد هنر و معماری تبدیل شده است، به طوری که می‌توان در قرون میانی و ابتدای دوران مدرن، یعنی از اوایل قرن پانزدهم و شانزدهم، از سبک مخصوص ونیزی صحبت کرد و از هنرمندان تاثیر گذار آن در تاریخ هنر نام برد.

میدان و کلیسای سن مارک، عکس از بيژن روحانی

با این همه، نیلوفر آبی هنرهای اروپایی، بیش از آن که شاید در نظر اول به چشم بیاید، بخشی از شکوفایی خود را مدیون تبادل ، وامگیری و ترکیب عناصری از فرهنگ و هنر شرقی و کشورهای اسلامی با پیشینه هنرهای اروپایی است.

این موضوع جذاب و بحث انگیز، دستمایه برپایی نمایشگاهی فوق العاده با اهمیت در موزه متروپلیتن (Metropolitan) شهر نیویورک شده است. نمایشگاهی که حاصل مدت‌ها مطالعه و همچنین جمع آوری آثاری از نقاط مختلف جهان است و بر ارتباط این شهر تجاری- فرهنگی با قلمرو صفویان، عثمانی‌ها و حکومت مملوک‌ها در مصر و سوریه تاکید می‌کند.

تصویر شاه عباس صفوی اثر جاکومو فرانکو، نقاش ونیزی، ١۵۵٠- ١۶٢٠

ونیز که توسعه و آبادانی خود را از قرن هفتم میلادی آغاز کرده بود در ابتدا روابط سیاسی و تجاری بسیار مستحکمی با امپراتوری بیزانس برقرار کرد. این ارتباط ونیز را از نظر تجاری به چنان درجه‌ای از اهمیت رساند که واحد پول ونیز در بسیاری از نقاط خاورمیانه مبنای معامله و داد و ستد قرار می‌گرفت.

با پیشروی قلمرو سرزمین‌های اسلامی به سوی امپراتوری بیزانس، از قرن هشتم میلادی و سپس تسلط کامل عثمانی‌ها بر آن در سال ١۴۵٣، ونیزی‌ها در تماس مستقیم با فرهنگ و نحوه زندگی مناطق مسلمان شده قرار گرفتند.

سفیران ونیز در دربار مملوکان دمشق، اثر نقاش ونیزی ناشناس، ١۵١١

قدیسی از شرق
اما داستان ارتباط ونیز به عنوان دروازه‌ای میان شرق و غرب با سرزمین‌های اسلامی، آغازی بسیار در خور توجه و جالب دارد. داستان از آنجا آغاز می‌شود که دو بازرگان ونیزی در سال ٨٢٨ میلادی، بقایای جسد یکی از قدیسین مسیحی به نام مارکو یا همان مرقس را از شهر اسکندریه در مصر ربودند و به ونیز آوردند و در آنجا دفن کردند و به این ترتیب ونیز در میان شهرهای مسیحی شهری مقدس شد. سن مارک یا مرقس مقدس یکی از نویسندگان انجیل‌های چهارگانه مسیحیت است و بنابراین شخصیتی کلیدی در این آیین محسوب می‌شود. تدفین بقایای جسد سن مارک در ونیز به جز اهمیت آیینی آن باعث شد تا یکی از کلیساهای مهم مسیحیت در این شهر شکل بگیرد و بنابراین تاثیرش را در معماری نیز برجای گذاشت. اما توجه به معماری کلیسا یا باسیلیکای سن مارک در ونیز، ریشه‌ها، شباهت‌ها و وامگیری‌های آن از معماری شرق را آشکار می‌کند.

انسان- دایره البروج(Zodiac Man) . ارتباط قسمت‌های مختلف بدن انسان با دایره البروج آسمان و تاثیر ستارگان و سیارات بر گردش خون. این رساله به وضوح تحت تاثیر ترجمه‌های عربی- فارسی رساله‌های ستاره شناسی و پزشکی به لاتین قرار دارد.

ونیز و علوم شرقی
ونیز با آن که به واسطه حضور مقبره سن مارک، شهری مذهبی و مقدس به شمار می‌رفت اما هرگز شهری با درهای بسته به روی عقاید، فرهنگ‌ها و فلسفه‌های مختلف نبود. در یک بررسی مختصر، فضای ادبی و فلسفی ونیز در میان قرن‌های نهم تا پانزدهم میلادی، متاثر از متون کلاسیک یونانی و لاتین از یک سو و متون عربی از سوی دیگر بوده است. پس از اختراع و گسترش دستگاه چاپ در قرن پانزدهم ، ونیزی‌ها به ناشرانی تراز اول در اروپا تبدیل شدند و به سرعت ترجمه لاتین متون عربی را چاپ و منتشر کردند. از مهمترین و تاثیرگذارترین متونی که در این دوران منتشر شد می‌شود به کتاب ابن رشد، فلیسوف نامدار اندلسی اشاره کرد.

در میان کتاب‌های چاپ شده در ابتدای قرن پانزدهم در ونیز که در میان آثار ارائه شده در نمایشگاه موزه متورپلیتن نیویورک نیز موجود است، ترجمه کتاب قانون ابن سینا، پزشک، دانشمند و فیلسوف ایرانی نیز بسیار جلب توجه می‌کند. ترجمه لاتین کتاب قانون که کتابی است در پزشکی و نحوه طبابت، همراه با تصاویری به چاپ رسیده که نحوه معالجه بیمار توسط پزشک را تشریح می‌کند. این کتاب، مرجع اصلی دانشگاه پزشکی پادوا در ایتالیا بوده است.

همچنین کتاب‌های نجوم و ستاره شناسی نیز سهم قابل ملاحظه‌ای در میان آثار چاپ شده توسط ناشران ونیزی در سده‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی دارد.

سلطان محمد دوم، اثر جنتیله بللینی، نقاش پرآوازه ونیزی، ١۴٨٠. بللینی در این تصویر سلطان را در مقام ویکتور اوربیس، یا فاتح جهان تصویر کرده است.

اما برگردیم به تاثیر هنرهای شرقی و اسلامی در ونیز.در این زمینه باید بحث را به چند شاخه مختلف تقسیم کرد: نقاشی، معماری، هنرهای تزیینی، فلزکاری، طراحی لباس ،اسلحه سازی، منسوجات و فرش و قالی.

در هر کدام از این شاخه‌ها، تاثیراتی از سه حوزه مهم سیاسی اسلامی، یعنی صفویان ، عثمانی‌ها و مملوک‌ها دیده می‌شود. گرچه اگر سرمنشاء برخی از این هنرها را بیشتر مورد کنکاش قرار دهیم می‌توان تاثیرات برجای مانده از هنر ساسانی و اشکانی را نیز مشاهده کرد که قرن‌ها بعد پس از تغییر چهره و استحاله یافتن سر از شهری به نام ونیز درآورده است.

در مورد تاثیرات هنر شرقی و اسلامی بر هنر ونیز در گفتارهای آینده بیشتر صحبت خواهیم کرد.