بولوار یا چارباغ؟

فایل صوتی برنامه را از اینجا بشنوید.

همان طور که می‌دانید، یکی از وظایف اصلی فرهنگستان زبان فارسی، انتخاب معادل و یا واژه گزینی برای کلمه‌های خارجی است که در زبان فارسی به کار می‌روند. طبیعی است که این گزینش شامل حوزه‌های مختلفی از پزشکی و مهندسی گرفته تا هنر و معماری و علوم انسانی می‌شود. از جمله واژه‌هایی که در حوزه معماری و شهرسازی، چند سالی است توسط فرهنگستان زبان فارسی تصویب شده، کلمه "چارباغ" در برابر "بولوار" است.

بولوار شانزه ليزه پاریس

فرهنگستان در برابر واژه فرانسوی بولوار (Boulevard) این توضیح را نوشته است: "خیابانی پهن که در وسط آن درخت و گل و گیاه وجود داشته باشد". اما آیا چارباغ معادل دقیقی است برای بولوار؟ یا این که این کلمه به مفهومی وسیع تر از بولوار اشاره دارد؟

به نظر می‌رسد آن چه فرهنگستان زبان فارسی را در انتخاب واژه "چارباغ" به جای بولوارترغیب کرده ، خیابان "چارباغ" اصفهان است. خیابانی که با همین وصف و اوصافی که فرهنگستان از آن یاد می‌کند انطباق دارد؛ یعنی خیابانی عریض که در میان آن درخت و گل و گیاه است. اما به نظر می‌رسد در تبدیل "بولوار" به "چارباغ" نکاتی مورد غفلت قرار گرفته‌اند.

خیابان چهارباغ ، اصفهان، منبع: Aga Khan Visual Archive, MIT

در جایگزینی کلمه "چارباغ" به جای "بولوار" در حقیقت جزء جانشین کل شده است. یعنی آن خیابانی که امروز در اصفهان به نام چارباغ شناخته می‌شود، محور اصلی "چهارباغ" صفوی بوده که امروز از باغ‌های آن نشانی نمانده و فقط محور بزرگ و اصلی آن باقی مانده است. یعنی این خیابان، بخشی از یک مفهوم گسترده تر است.

چارباغ عباسی
برای شکافتن مفهوم اصلی "چارباغ" بد نیست پیشینه تاریخی آن را به طور مختصر بررسی کنیم: وقتی که در سال ١۵٩٧ میلادی (١٠٠۶ قمری)، شاه عباس اول، پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان منتقل کرد، تغییرات گسترده‌ای را در سیستم شهری آن به وجود آورد به طوری که پس از مدتی اصفهان به یکی از مهم ترین شهرهای زمان خود تبدیل شد. پیش از این به برخی از این تغییرات اشارات مختصری کرده‌ایم.

در طرح شهرسازی شاه عباس، میدان نقش جهان عنصری کلیدی بود برای اتصال شهر قدیم به توسعه جدید. اما در کنار اهمیت کلیدی میدان نقش جهان باید از محور چهارباغ عباسی نیز نام برد. دولتخانه جدید صفوی که در ضلع غربی میدان واقع شده بود به یک محور شمالی- جنوبی متصل می‌شد که از دروازه دولت آغاز می‌شد و تا زاینده رود ادامه پیدا می‌کرد و با گذر از پل الله وردی خان یا سی و سه پل به باغ بزرگی به نام "هزار جریب" می‌رسید. اما در اطراف این محور شمالی- جنوبی نیز باغ‌های فراوان، کوشک‌ها و عمارت‌های اعیانی و سلطنتی قرار گرفته بود. آن چه امروز به نام "چارباغ" خوانده می‌شود، محور اصلی و عمودی مجموعه باغ‌های صفوی اصفهان است. بسیاری از این باغ‌ها نیز از الگو و تقسیم بندی چار باغ استفاده می‌کردند.

طرح شهرسازی اصفهان در زمان شاه عباس اول: محور سبز رنگ محور چارباغ ، رنگ آبی میدان نقش جهان و رنگ قهوه‌ای میدان عتیق، نقشه از نادر اردلان و لاله بختیار.

الگوی کهن باغ ایرانی
در خود کلمه "چهارباغ" مفهوم اصلی آن نهفته است. چهارباغ یعنی باغی که توسط دو محور عمود برهم به چهار قسمت تقسیم شده است. این الگوی ساده، Concept یا تصور اصلی و کلی باغ‌های ایرانی بوده که از دوران باستان و پیش از اسلام در ایران رواج داشته است.

در این تصور کلی از باغ، دو محور عمود برهم ، محورهای اصلی باغ را تشکیل می‌دهند و در حقیقت آن را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند. در این دو محور عمود، جوی‌ها یا کانال‌های آب جریان دارند و البته از آنها به عنوان خیابان کشی یا راه دسترسی نیز استفاده می‌شود، البته در عمل ممکن است تقسیمات فرعی دیگری نیز به محورهای باغ اضافه شوند ولی طرح کلی همان است. بسیاری از نمونه‌های برجای مانده از باغ‌های ایرانی، از همین الگو تبعیت می‌کنند. طرح کلی چهارباغ را می‌توان در مینیاتورها و همچنین در طرح فرش و قالی نیز مشاهده کرد.

طرح کلی یک چهارباغ

باغ در باغ
بنابراین محور چارباغ عباسی، که محوری است شمالی- جنوبی و عمود بر زاینده رود، یکی از دو محور اصلی مجموعه باغ‌های سلطنتی است و محور دیگر آن خود رودخانه زاینده رود است. در حقیقت محور چارباغ، یک محور مهم در ساماندهی و نظم بخشی به مجموعه باغ‌های تودر تو و به هم پیوسته اصفهان بوده است. مجموعه‌ای که به جز یکی دو سه باغ، امروز چیز زیادی از آن باقی نمانده است. این محور، همان طور که گفتیم، گردشگاهی بیشتر مخصوص اعیان و اشراف بوده است.

می‌بینیم با توجه به این نکات بین چهارباغ و بولوار تفاوت‌هایی هست. بولوار همان طور که در توضیح فرهنگستان آمده خیابان عریضی است که وسط آن دارو درخت وجود دارد اما "چهارباغ" یک مفهوم باغسازی و شهرسازی ایرانی است که فقط منحصر به خیابانی پهن و عریض نمی‌شود. بولوار می‌تواند بخشی از یک چارباغ را تشکیل دهد و نه همه آن را.