سرنوشت میدان‌ها

فایل صوتی برنامه را از اینجا بشنوید.

نقشه‌ی اصفهان، از سفرنامه‌ی Adam Olearius، سفیر آلمانی دربار صفوی در سال ۱۶۳۷میلادی

در بررسی ساختار شهرهای ایران در سده‌های میانی و تا پیش از تغییرات اساسی در دوران جدید، به عناصری اصلی مانند ارگ، بازار، مسجد جامع و محلات مسکونی بر می‌خوریم که کمابیش، البته با تفاوت‌هایی، در بسیاری از شهرها تکرار می‌شوند. با رشد و تکامل این الگوی شهری، نقش میدان به عنوان عاملی که می‌توانست بین این عناصر پیوند و ارتباطی فضایی برقرار کند پررنگ‌تر شد.
برای پیش بردن بحث به صورت عینی، مثال‌هایی را از دوران صفوی و قاجار انتخاب می‌کنیم؛ دوران صفوی به دلیل آن که یکی از نقاط عطف مهم تاریخ شهرسازی ایران است؛ دوران قاجار نیز به دلیل آن که در آستانه‌ی تحولات اساسی معماری و شهرسازی قرار دارد.

اصفهان

میدان نقش جهان به دستور شاه عباس اول در محل باغ بزرگی به همین نام و با توسعه دادن آن بنا شد. پس از آن نیز میدان‌هایی با همین الگو در چند شهر دیگر ساخته شدند که به خوبی نشان دهنده‌ی نحوه‌ی اندیشه‌ی معماران و شهرسازان صفوی به مقوله‌ی انتظام فضایی و استفاده از نقطه‌ای مرکزی برای پیوند عناصر اصلی در ساختار شهر است. در مورد معماری بناها و ساختمان‌های میدان نقش جهان می‌توان بسیار سخن گفت؛ اما آن‌چه در این بررسی کوتاه مورد نظر ماست، اشاره به یک الگوی شهرسازانه‌ی خلاق است. در این الگو، میدان دارای کارکردی چندگانه و چندلایه است. از یک طرف فضای شهری بزرگی‌ست که به روی عموم گشوده شده و از طرف دیگر تمام آن عناصر اصلی یعنی ارگ، بازار و مسجد جامع را به یک دیگر پیوند می‌دهد. عمارت عالی قاپو که در حال حاضر جزو اندک بناهای به جای مانده از دولتخانه و ارگ حکومتی صفوی‌ست، به جز آن که بخش بیرونی کاخ سلطنتی را تشکیل می‌داد، در حقیقت به عنوان یک ساختمان ورودی باشکوه به مجموعه‌ی بزرگ حکومتی عمل می‌کرد. یعنی یکی از چهار دهانه یا منفذ اصلی این میدان، به صورت مستقیم به دیوانخانه گشوده می‌شد.

نقشه‌ی میدان نقش جهان

مسجد شاه نیز، به عنوان مسجد جامع جدید یا «جامع عباسی»، و به عنوان پایگاه مهم مذهب حکومتی، در همین میدان قرار دارد. ضلع مقابل مسجد شاه نیز سردر بازار قیصریه است. بازاری که در امتداد خود به راسته‌ی اصلی بازار می‌پیوندد و سپس در انتها به مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان می‌رسد. بدنه‌ها و غرفه‌های میدان نیز کاربری تجاری داشته‌اند و به همین دلیل جنب و جوش ناشی از کسب و کار نیز به چشم‌انداز میدان تحرک بیشتری می‌بخشیده است. میدان مانند یک سفمونی موفق تمام نغمه‌های اصلی شهر را با هم ترکیب و ادغام می‌کند و عرصه‌ی خود را به روی طبقات مختلف می‌گشاید. علاوه بر این، نقش جهان نقطه اتصالی می‌شود برای شهر قدیم و توسعه‌ی جدید به سمت محور چهارباغ عباسی و زاینده‌رود. شهر قدیم که بیشتر در اطراف میدان عتیق و محلات شمالی رشد پیدا کرده بود از طریق بازار به میدان نقش جهان متصل شده و به این وسیله ارتباط خود را با طرح شهرسازی صفوی حفظ می‌کند.

تهران

در برابر میدان نقش جهان و اهمیت آن در طرح شهرسازی اصفهان، باید از میدان‌های تهران در زمان قاجار نیز نام ببریم. شاید میدان توپخانه را بتوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین میدان‌هایی دانست که در زمان قاجار و با طرح و اندیشه‌ی قبلی ساخته شد. اما نکته‌ی قابل توجه، نقش این میدان در شهر قاجاری‌ست. پیش از آن که میدان توپخانه‌ی فعلی ساخته شود، توپخانه‌ی مبارکه در میدانی داخل محدوده‌ی ارگ سلطنتی قرار داشت. اما بعد، و در زمان ناصرالدین شاه، میدان جدیدی را برای استقرار توپخانه و توپچی‌های آن در شمال حصار ارگ حکومتی بنا کردند. یعنی جایی که شهر تمام می‌شد. در اطراف میدان توپخانه نیز ساختمان‌هایی دو طبقه برای استقرار ادوات نظامی و افراد وابسته به آن وجود داشت. در حقیقت این میدان در ابتدا بیش از آن که کارکرد شهری داشته باشد و در پی ادغام و اتصال عناصر مختلف ساختار با یکدیگر باشد، میدانی بود جهت استفاده‌ی قشون. یعنی میدانی که بعدها به یکی از بزرگ‌ترین و کلیدی‌ترین میدان‌های پایتخت تبدیل شد، در ابتدا نقش چندانی در زندگی شهری بازی نمی‌کرد.

میدان توپخانه و توپ‌های نظامی در میان آن

سبزه میدان و میدان مشق

اما در تهران نقطه‌ای استثنایی وجود داشت که می‌توانست به فرصتی عالی تبدیل شود. فرصتی عالی برای طراحی شهری: محوطه‌ی مقابل ارگ و بازار، یعنی آن جایی که امروز «سبزه میدان» خوانده می‌شود، محوطه‌ای بود بدون طراحی شهری خاص و متمایز. یعنی جایی که بهترین فرصت را برای اتصال عناصر مختلفی از قبیل مسجد جامع و بازار و ارگ، که همگی در فاصله‌ی اندکی از یکدیگر قرار گرفته بودند، مهیا می‌کرد، بدون توجه ويژه یا مخصوص رها شده بود.
میدان مهم دیگری که در زمان قاجار طرح‌ریزی شد میدان مشق است. میدانی که اولین بنای آن به دوران فتحعلی شاه بازمی‌گردد. این میدان نیز همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، محلی برای تمرین‌های نظامی بود و نه میدانی با کارکرد شهری. گرچه تحولات بعدی و کمبود فضاها و عرصه‌های عمومی در تهران، میدان توپخانه و مشق را به سوی میدان‌هایی با کاربردهای عمومی سوق داد. توپخانه در تحولات بعدی، محل اتصال مهم‌ترین خیابان‌ها و راه‌های پایتخت بود و نقطه‌ی مرکزی و قلب شهر به شمار می‌آمد. کمبود عرصه‌ی عمومی نیز، در تحولات بعدی، چهره‌ی نظامی میدان مشق را به کلی دگرگون کرد و به این ترتیب میدان مشق به میدانی با کاربری‌های اداری و فرهنگی تبدیل شد. حضور ساختمان‌های وزارت خارجه و اداره‌ی پست از یک سو، و موزه و کتابخانه‌ی ملی از سوی دیگر، نشان دهنده‌ی سمت و سوی تحولات بعدی این میدان هستند.

میدان مشق، عکس از آنتوان سوروگین

این مثال‌ها بخشی از تفاوت‌های شهرسازی و اندیشه‌های شهری را در دوره‌های مختلف تاریخی، صفوی و قاجار، بیشتر توضیح می‌دهند.

برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
ـ ميدان توپخانه تهران؛ نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهری، فرخ محمدزاده مهر، معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسكن و شهرسازی، ۱۳۸۲.