از ارگ تا بازار؛ نقاط عطف در شهر قدیم

بيژن روحانی

فایل صوتی این برنامه را از «اینجا» بشنوید.

پیش از این با هم به تغییرات گسترده در ساختار و شکل شهرهای ایرانی در دوران تجدد اشاره کردیم و از سیمای امروزی آنها سخن گفتیم. اما بد نیست ببینیم پیش از این تغییرات گسترده، ساختار اصلی شهرها چگونه بوده‌اند.

شکل هر شهر و در حقیقت روابط عناصر اصلی سازنده آن تابع عوامل گسترده‌ای از جمله منابع و شیوه و سیستم اقتصادی آن است. این بحث البته منکر تاثیر ويژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی و یا تاثیرات فرهنگی و مذهبی و عوامل دیگر نیست. اما با بررسی ساختار شهرهای متفاوت که در دوره‌های مشابه تاریخی و یا شرایط تولیدی و اقتصادی مشابهی رشد و گسترش یافته‌اند متوجه حضور عناصر کمابیش یکسانی در ساختار آنها می‌شویم.

این عناصر اصلی در شهرهای ایرانی سده‌های میانی عبارتند از ارگ حکومتی، بازار، محلات مسکونی و مسجد جامع.

ارگ کریمخانی شیراز

ارگ؛ محدود در حصار
ارگ حکومتی همواره محدوده‌ای مشخص، محفوظ و کاملن حفاظت شده داشته که تشخیص آن از سایر عناصر شهری با توجه به حصارها و دروازه‌های آن به راحتی امکان پذیر بوده است. در این الگو معمولن اقامتگاه حاکم یا شاه، حرمسرا، اطرافیان او و همچنین بخش‌های دیوانی و یا به اصطلاح امروز اداری حکومت هم در همان محدوده محصور و مشخص خلاصه می‌شدند.یعنی بیرونی و اندرونی به اتفاق یکدیگر، عرصه بسته و مشخص بودند. برخلاف دولت مدرن که ساختارهای وابسته و به تبعش معماری مربوط به آن در سطح شهر گسترده‌اند و هرگز به یک نقطه یا یک محوطه، محدود نمی‌شوند.

ارگ کریمخانی شیراز

بازار؛ حیات اقتصادی و اجتماعی شهر
بازار معمولن نبض تپنده و شاهرگ حیاتی شهرهای دوره میانی ایران را تشکیل می‌داد. فعالیت‌های اصلی اقتصادی چه در مقیاس خرد و چه در مقیاس کلان در خود بازار سامان دهی می‌شد و به انجام می‌رسید. کارگاه‌های تولیدی صنایع کوچک نیز اغلب در ارتباط با بازار و یا با فاصله اندکی از آن قرار داشتند. البته یکی از ويژگی‌های منحصر به فرد بازار، حضور فعالیت‌های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی در کنار فعالیت‌های بازرگانی بوده است. بنابراین بازار معمولن مرکز ثقل شهرها بوده است. معماری بازار و الگوهای فضایی شکل دهنده آن می‌تواند موضوع بررسی‌های مستقلی باشد که در آینده به آن خواهیم پرداخت.

تغییر الگوهای اقتصادی، به وجود آمدن موسسات اقتصادی و بازرگانی نوین و همچنین نهادهای سرمایه گذاری دیگر در دوران جدید از نقش کالبدی بازار و مرکز ثقل بودن در شهرهای ایرانی کاست. در شهرهای امروزی، دیگر تمام فعالیت‌های بازرگانی در بازار خلاصه نمی‌شود و نقش فرهنگی و اجتماعی این نهاد سنتی نیز نسبت به گذشته بسیار کمتر شده است. ذکر این نکته دارای اهمیت است که اگرچه در بسیاری از شهرهای ایرانی و به خصوص شهرهای بزرگی مانند تهران و اصفهان و شیراز و تبریز، بازارها همچنان از رونق فراوان اقتصادی برخوردارند و به تولید ارزش افزوده می‌پردازند اما تمرکز این سرمایه، برخلاف دوره‌های گذشته، نه تنها نتوانسته چیزی به غنای معماری متناسب با عملکرد و نیازهای روز آن بیفزاید بلکه در بسیاری موارد باعث نابودی میراث گذشته نیز شده است.

بازار اراک

تناقض این جاست، که بازاری ایرانی که همچنان خود را نماینده و پاسدار سنت می‌داند، نسبت به حفاظت از ثروت‌های معماری و هنری گذشته کاملن بی توجه است. بازار تهران در این مورد نمونه ی مهم و در عین حال غم انگیزی از این تناقض است.

مسجد جامع؛ متصل به بازار و محلات مسکونی
مساجد جامع در شهرهای قدیم ایران، به جز این که معمولن محل شکفتگی معماری و هنرهای وابسته به آن اعم از آجرکاری و گچ بری و کاشی کاری و غیره بوده، به دلیل رابطه آن با سایر عناصر شهری و آمیختگی و پیوندش با محلات مسکونی و بازار و موقعیت ويژه‌اش، یکی از عناصر اصلی ساختار شهر قدیم به حساب می‌آید. مسجد جامع کانون اصلی مذهب در شهرها به شمار می‌رفت و به دلیل حضور و مراجعه قشرهای مختلف مردم به این مرکز علاوه بر مسائل مذهبی نقش مهمی در پخش و انعکاس امور اجتماعی و افکار عمومی نیز داشته است. این محل به دلیل آن که پایگاه اصلی قدرت مذهبی بوده نمی‌توانسته از بازار به عنوان کانون اصلی اقتصادی فاصله زیادی داشته باشد و در مثال‌هایی مانند تهران و اصفهان و تبریز، مساجد جامع را در پیوند مستقیم با معماری و کالبد بازار می‌بینیم. در این شهرها، مسجد با ورودی‌های متعدد به بازار متصل است و محلات مسکونی اطراف آن نیز از همین راه می‌توانند با بازار ارتباط برقرار کنند.

مسجد جامع سمنان

تحولات اجتماعی بعدی و به وجود آمدن مسائلی که دیگر مستقیم از مذهب نشات نمی‌گرفتند، نقش مرکزی مساجد جامع را در ساختار اصلی شهرها کمرنگ تر کرد. شاید به وجود آمدن رسانه‌های جدیدی که کار انتقال مفاهیم مذهبی را برعهده دارند نیز در این امر بی تاثیر نباشد. در هرحال کانون مذهب در شهرهای امروزی فقط به مساجد جامع محدود نمانده و همان طور که موسسات مربوط به دولت و همچنین نهادهای اقتصادی در سرتاسر شهر گسترده‌اند، نهادها و کانون‌های مذهب نیز حضور خود را بسط داده‌اند.

-------------------------------------
مطلب پیشین: پشت به چهارباغ

دیگر مطالب میراث فرهنگی