شواهد تاریخی نوروز

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

کاخ آپادانا

نوروز جشن کیست؟ شاید برای شما پاسخ این سئوال ساده باشد: جشن ایرانیان. اما گرچه امروز نوروز در حوزه فرهنگ ایرانی جشن گرفته می‌شود، نظریه‌های متفاوتی در مورد منشاء و اساس این جشن کهن وجود دارد.

در این مورد می‌توان به سه نظریه مختلف اشاره کرد: یکی آن که نوروز را جشن آریایی‌های مهاجر به فلات ایران می‌داند. دیگری نوروز را آیینی مربوط به اقوام ساکن در فلات ایران پیش از ورود آریایی‌ها قلمداد می‌کند و سومی نوروز را تحت تاثیر آیین‌های میانرودان یا بین النهرین می‌شناسد. اما نظریات اول و دوم طرفداران بیشتری دارد. یعنی اعتقاد به این امر که نوروز مربوط به آیین‌ها و شادی‌های مردمان بومی ساکن ایران و یا آریایی‌های مهاجر به ایران است و از ایران به سایر نقاط از جمله بین النهرین یا میانرودان گسترش پیدا کرده‌است. گرچه در این مورد باید به نظریه چهارمی هم اشاره کرد. گروهی دیگر از محققان، با توجه به آن که نظریه مهاجرت آریایی‌ها به ایران را درست نمی‌دانند، تاکید می‌کنند آریایی‌ها همواره اقوام ساکن در این فلات بوده‌اند و بنابراین، آیین‌های نوروزی نیز، یکی از جشن‌های آنان است.

پلکان شرقی آپادانا

جشنی فراگیر
حال چه نوروز جشن مردمان بومی ساکن این فلات و یا مردمان مهاجر به آن در هزاران سال گذشته باشد، این آیین توانسته به یکی از بزرگت ترین و ماناترین جشن‌های حوزه فرهنگ ایرانی تبدیل شود.

از بارزترین ويژگی‌های نوروز و آیین‌های وابسته‌اش، آن است که این جشن، از روزگار باستان تاکنون به صورت جشن‌هایی فراگیر برگزار می‌شده‌است. یعنی نه به یک قوم و نه به یک مذهب خاص تعلق نداشته‌است بلکه شامل تمام اقوام ساکن این فلات و سرزمین فارغ از دین و زبان و قومیت آنها می‌شده‌است.

برای دریافتن شکل برگزاری آیین‌های نوروزی، منابع مختلفی در اختیار هستند. برخی از این منابع به افسانه‌ها اشاره دارند و بعضی دیگر شامل اسناد و مدارک تاریخی هستند. شاهنامه یکی از منابعی است که در مورد سرچشمه افسانه‌ای نوروز توضیح می‌دهد و پایه گذاری آن را منتسب به جمشید، پادشاه اساطیری ایران می‌داند.

مرد ارمنی همراه با هدیه، سنگ نگاره پلکان آپادانا

نگاره‌های نوروزی
اما به جز منابع مکتوب، آثار معماری و یا سنگ نگاره‌های تاریخی نیز شاهدی هستند بر بخشی از مراسم نوروزی. گرچه تاکنون در متون دوران هخامنشی به طور دقیق از نوروز و جشن‌های آن صحبتی به میان نیامده‌است اما بنابر شواهد بسیار، تخت جمشید یا پارسه، مکان برگزاری جشن‌های فرارسیدن بهار بوده‌است. امروزه تقریبن می‌دانیم که پارسه، پايتخت اداری و سیاسی هخامنشیان نبوده بلکه کاربردهای دیگری داشته‌است، از جمله این که تخت جمشید محل برگزاری آیین‌های ایرانی بوده‌است.

عده‌ای معتقدند در میان این آيين‌ها نوروز جایگاه خاصی داشته‌است. و البته برخی دیگر از این اعتقاد جلوتر رفته و تخت جمشید را مختص برگزاری جشن‌های بهاری و نوروزی می‌دانند. شواهدی که برای این نظریه ذکر می‌شود، به طور عمده شامل بخشی از سنگ نگاره‌های تخت جمشید است.همچنین یکی دیگر از دلایل مورد بحث، زاویه و جهت گیری ساخت بناهای آن است که محور تابش خورشید در روزهای معنی از سال با محورهای طولی و عرضی تخت جمشید انطباق می‌یابد و به‌این ترتیب می‌توان آغاز فصل‌ها را مشخص کرد.

نماینده هند با ترازویی که روی آن سنگ‌های قیمتی است

هدیه آورندگان نوروزی
مهم ترین سنگ نگاره‌های مورد استناد برای مراسم نوروزی، سنگ نگاره‌های پلکان‌های کاخ آپادانا هستند.

کاخ آپادانا در میان کاخ‌های تخت جمشید به دلیل وسعت و همچنین تاریخگذاری جایگا ويژه‌ای دارد.ساختن این کاخ در زمان داریوش آغاز و در زمان خشایارشا به پایان رسید. آپادانا محل بار عام یا پذیرفتن فرستادگان مناطق مختلف از سوی پادشاه بوده‌است.

بر پله‌های کاخ آپادانا، نقوشی وجود دارد که فرستادگان اقوام مختلف را با لباس‌های متفاوت و در حال آوردن هدیه یا خراج به کاخ آپادانا تصویر کرده‌است. رایج ترین تفسیر این نقوش آن است که این‌ها هدایای نوروزی بوده‌اند که از مناطق مختلف ایران آن روزگار برای پادشاه فرستاده می‌شدند. گرچه باید گفت نظریات دیگری نیز در این مورد مطرح است. در این تصاویر هر گروه از فرستادگان اقوام مختلف به همراه یک راهنمای پارسی یا مادی به پیش پادشاه می‌روند. تصویر هر گروه از نمایندگان از گروه دیگر با درخت سروی جدا شده‌است.

مردی با لباس ایلامی، یک بچه شیر هدیه آورده‌است

از اقوام مختلفی که نقش آنها در این مراسم نوروزی وجود دارد می‌شود به مادی‌ها،هراتی‌ها، خوزی‌ها، ارمنی‌ها، هندی‌ها، مصری‌ها، عرب‌ها، آشوری‌ها و حبشی‌ها اشاره کرد. بررسی هدایا این اقوام نیز جالب است: ارمنی‌ها یک اسب و جامی نفیس هدیه آورده‌اند، هندی‌ها یک ترازو که اشياء گرانبهایی روی آن است را به همراه دو تبر و یک قاطر همراه دارند، کاپادوکی‌ها نیز(در ترکیه امروز) اسب و مقداری جامه با خود دارند.

در بخش دیگری از این سنگ نگاره، مادها و پارس‌ها، در یک گروه مجزا به بار عام می‌روند. از نکات جالب این بخش آن است شخصیت‌ها را در حال صحبت با یکدیگر نشان می‌دهد. بعضی از آن‌ها سر خود را به عقب برگردانده و دست را روی شانه نفر دیگر گذاشته و با هم مشغول صحبت هستند.در این تصویر همگی شاخه گلی نیلوفر در دست دارند.

مادها(کلاه نمدی) و پارس‌ها(کلاه استوانه‌ای) در حال گفتگو و رفتن به سمت تالار

نوروز در دوران ساسانی
اطلاعات تاریخی در مورد برگزاری نوروز در دوران ساسانی گسترده تر هستند. کتاب "بندهش" به روشنی از نوروز سخن می‌گوید. در متونی دیگر راجع به نحوه برگزاری نوروز، چنین آمده که به هنگام نوروز در صحن دربار پادشاه، ستون‌هایی خشتی برپا می‌کردند و چند روز پیش از رسیدن بهار، روی هر ستون مقداری حبوبات مختلف مانند گندم، ماش، عدس، جو و غیره را برای سبز شدن قرار می‌دادند تا ببینند کدام یک در آن سال محصول بهتری خواهد داد. رسم بار عام دادن یا پذیرفتن نمایندگان اقوام مختلف در دوران ساسانی نیز ادامه داشته‌است.

مطلب پیشین: میراث فرهنگی در سال ١٣٨۵