آناهیتا ایزدبانوی نگهبان آب‌ها و باورها و عشق و باروری

بیژن روحانی

گزارش کامل را از اینجا بشنوید.

ایزدبانوها و الهگان در باورها و اعتقادات مردمان دوران باستان جایگاه مهمی داشته‌اند. اعتقاد به نیروی زاینده و بارور کننده زن در نمادها و افسانه‌هایی تجلی یافته که از آن روزگار به یادگار مانده‌اند.

تندیس آناهیتا، ۵۰۰ سال پیش از میلاد، موزه بریتانیا (British Museum)

پرستش و نکوداشت ایزدبانو یا زن- خدا به دوران مادر تباری برمی‌گردد، یعنی دوره‌ای تاریخی که مادر نقش محوری در تعیین تبار و هویت فرد داشت و به جای آن که مرد یا پدر مشخص کننده جایگاه او در جمع باشد، نسبی که از مادر یا زن به انسان می‌رسید، تعلق او را به گروه یا قبیله خود ثابت می‌کرد. بنابراین ایزدبانوها یا الهگان باروری را یکی از کهن‌ترین خدایان مورد پرستش انسان می‌دانند.

آناهیتا که نام کامل او اردویسورآناهیتاست (Ardvi Sur Anahita) در اعتقاد ایرانیان ایزدبانوی نگهبان آب‌ها و باران‌ها، ایزد پاکی، باروری، برکت و نماد عشق و دوستی بوده است.

آناهیتا از نظر واژه شناسی از دوجزء "آن" و "هیتا" تشکیل شده است. "آ" یا "آن" پیشوند نفی‌کننده و "هیتا" به معنی آلوده است و بنابراین آناهیتا یعنی پاک و دور از آلودگی، ایزدبانوی آب‌های پاک. اما بخش اول نام این ایزد بانو که اردویسور است ظاهرا اشاره به رودخانه مقدسی است در دنیای باستان. آناهیتا را با "ایشتر" الهه بابِلی نیز مقایسه کرده‌اند.

معبد آناهیتا در کنگاور

آناهیتا یادگاری است از دوران پیش از آیین زرتشت، اما نفوذ این ایزدبانو تا دوران بعدی و به ویژه دوران ساسانی برجای ماند.

طبیعی است در سرزمینی که این ایزدبانو مورد ستایش و احترام است، معابد، نقش‌برجسته‌ها و یا تندیس‌هایی به یاد او ساخته شود.
نام آناهیتا در کتیبه‌های هخامنشی از زمان اردشیر دوم به کار برده شده است و پیش از آن یعنی در زمان کوروش و داریوش و خشایارشا نامی از آناهیتا نیست. ظاهرا پرستش آناهیتا در دوران اردشیر دوم رونق گرفت و او مجسمه‌هایی را در معابد به یاد این ایزد بانو برپا کرد.

در کتیبه‌ای که از او در شوش باقی مانده او بیان می‌کند که بازسازی ایوان و کاخ شوش را به درخواست اهورامزدا، آناهیتا و میترا به انجام رسانده است.

از نقش برجسته‌های مهم آناهیتا در ایران می‌شود به تصویر او در نقش رستم و همچنین تاق بستان در کرمانشاه اشاره کرد. در نقش برجسته تاق بستان، خسرو پرویز پادشاه ساسانی در میان اهورامزدا و آناهیتا ایستاده است. در این نقش برجسته، آناهیتا که در سمت راست شاه ایستاده، تاجی همانند اهورا برسر و در یک دستش حلقه فر ایزدی را نگه داشته و در دست دیگرش کوزه‌ای است که از آن آب می‌ریزد. اهمیت این نقش برجسته، به جز موارد تاریخی از آن روست که نقش و تصویر زن، در دوران طولانی امپراتوری‌های ایران باستان بر کمتر کتیبه و نقش برجسته‌ای، حکاکی شده است و نمونه تاق بستان جزو نمونه‌های نادر و بنابراین بسیار با اهمیت آن است. کافیست این نکته را در نظر داشته باشیم که در میان انبوه نقوش تخت جمشید، هیچ تصویری از زن، چه به صورت زمینی و چه به صورت اسطوره‌ای و در قالب الهگان یا ایزدبانوها وجود ندارد. آناهیتا در این نقش برجسته با هیکلی نیرومند تصویر شده، ردای بلندی به تن دارد و چیز چندانی از اندام او دیده نمی‌شود.

تاق بستان، خسرو در میان تصویر، آناهیتا در سمت راست و اهورا مزدا سمت چپ

این نقش برجسته در تاق بستان که در داخل بزرگترین تاق یا ایوان این محوطه حجاری شده خصوصیات جالب توجه دیگری نیز دارد. از جمله واقع شدن آن رو‌به‌روی چشمه و دریاچه‌ای که ارتباط آن را با آناهیتا یا ایزدبانوی آب‌ها بیشتر مشخص می‌کند. در قسمت ورودی تاق یا ایوان بزرگ، درخت زندگی تصویر شده و بربالای آن نیز فرشتگان بالدار کنده‌کاری شده‌اند.
در نقش رستم نیز، آناهیتا در صحنه‌ای مشابه با تاق بستان، کنار نرسی پادشاه ساسانی تصویر شده است.

شاید یکی از دلایلی که ساسانیان چنین نقش آناهیتا را گرامی داشته‌اند و آن را در دو نقش‌برجسته مهم خود تصویر کرده‌اند روایتی است که از به قدرت رسیدن اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانی برجا مانده است. طبق این روایات، اردشیر بابکان پیش از پادشاهی نگهبان معبد آناهیتا در شهر استخر در نزدیکی تخت جمشید بوده است. بنابراین شاید این‌گونه اهمیت این ایزدبانو برای پادشاهان ساسانی افزایش یافته باشد به طوری که آنها آناهیتا را در صحنه‌های دیهم ستانی پادشاه یا گرفتن فر ایزدی از دستان اهورا مزدا تصویر کرده‌اند.

معبد آناهیتای بیشاپور

در میان مشهورترین مکان‌هایی که آنها را معابد آناهیتا در ایران می‌نامند، معبد آناهیتا در کنگاور نزدیک کرمانشاه و همدان و معبد آناهیتای بیشاپوردر حوالی کازرون استان فارس اهمیت بیشتری دارند. اما با این حال در این دو معبد هیچ تصویری از آناهیتا موجود نیست.
سخن در مورد شیوه معماری، یافته‌های باستان‌شناسی و دوره ‌تاریخی معابد مربوط به آناهیتا را به گفتار دیگری موکول می‌کنیم.

آناهیتا، ایزدبانوی آب و برکت و باروری برای ایرانیان تقدس فراوانی داشته است. احترام به آب روان و پاک نگاه داشتنش شاید یادگاری از آن دوران باشد.

گزارش‌های مربوط به میراث فرهنگی زمانه را اینجا می‌توانید دنبال کنید.