میراث در دولت "گفتگوی تمدن‌ها"

بیژن روحانی

در گفتارهای قبل، سرنوشت میراث فرهنگی را به صورت بسیار مختصر تا دورانی که بعدن در ایران به " دوران سازندگی" موسوم شد بررسی کردیم و گفتیم از یک سو دولتی که دیگر درگیر جنگ نبود فرصت توجه و یا اختصاص بودجه بیشتر برای امور فرهنگی را داشت و اما از سوی دیگر شتاب برای بازسازی و توسعه در بسیاری موارد خسارات فراوانی را به میراث فرهنگی وارد کرد.

تخت سلیمان در سال ١٣٨٢در فهرست میراث جهانی ثبت شد

در دوره پس از سازندگی که از آن به عنوان دوران "اصلاحات" یاد می‌شود میراث فرهنگی بازهم تغییرات و تحولات جدیدی را از سر گذارند. از آنجا که یکی از شعارهای اصلی این دوران "گفتگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها" بود اصولا دولت سعی می کرد در شئون مختلف توجه و حساسیت نسبت به جلوه‌های مختلف فرهنگی را از جمله بخش میراث یا ثروت های فرهنگی افزایش دهد.

چرخش به سمت مردم

یکی از بخش‌هایی که سرمایه‌گذاری میراث فرهنگی بر آن متمرکز شد، معرفی آثار و ثروت‌های فرهنگی بود، امری که پیش از آن به صورت بسیار محدود صورت می‌گرفت و شاید فقط متخصصان در جریان آن قرار می‌گرفتند. اما در این دوران، با هدف فراگیر کردن حساسیت جامعه به میراث فرهنگی اقداماتی صورت گرفت. به عنوان مثال راه‌اندازی سایت میراث خبر و سپس خبرگزاری میراث فرهنگی با حمایت‌ها و تشویق‌های سازمان میراث فرهنگی و یا برگزاری جشنواره سینمایی "یادگار" به منظور حمایت از فیلم‌هایی که هدفشان معرفی میراث فرهنگی ایران است. برگزاری کنسرت‌های موسیقی در کنار آثار تاریخی نیز از جمله این سری اقدامات بود. اقداماتی که به نوعی رجوع به روش‌هایی بود که پیش از انقلاب نیز برای معرفی آثار تاریخی به کار گرفته می‌شد و مدت‌ها فراموش شده بود.

نمایشگاه "امپراتوری فراموش شده" در لندن

آغاز ارتباط جهانی

در این دوره همچنین ارتباط ایران با نهادهای جهانی حامی میراث فرهنگی بهبود یافت. به عنوان مثال ایران فقط در سال ١٩٧٩ توانسته بود سه اثر خود را در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت برساند و از آن به بعد به مدت بیش از بیست و چهار سال هیچ پرونده‌ای از ایران برای ثبت در مرکز میراث جهانی ارسال نشده بود. این ارتباط مجددا در این دوره و در سال١٣٨٢ با ثبت تخت سلیمان در میراث جهانی یونسکو برقرار شد و از آن به بعد ایران هر سال پرونده‌ای را به این کمیته ارسال کرده است. این نکته البته قابل ذکر است که گرچه توجه ایران نسبت به ثبت آثار خود در فهرست جهانی یونسکو بیشتر شده و این امر سبب افزایش توجه جهانی به آثار ایرانی نیز شده است، اما این عامل باعث نشده است تا میراث جهانی ایران از گزند تخریب و تعرض و یا احتمال آن مصون بماند. نمونه آن نقض مکرر حریم بیستون در کرمانشاه، عبور خطوط انفجاری وزارت نفت از نزدیکی چغازنبیل، برج جهان‌نمای اصفهان و یا احداث سد سیوند است که علاوه بر خطرغرق آثار باستانی تنگه بلاغی، ممکن است آسیب هایی را متوجه منظر تاریخی دشت پاسارگاد کرده و یا رطوبت ناشی از آن به این محوطه خساراتی وارد کند. تعدای از این پرونده ها که حساسیت فوق العاده ای را در جامعه برانگیخت، هنوز به نتیجه روشنی نرسیده است و اعتراض افکار عمومی به آن همچنان ادامه دارد.

فیلم "منم داریوش" برنده دیپلم افتخار از جشنواره یادگار در مورد سرنوشت مجسمه داریوش

آثار ایرانی در خارج از مرزها

در این دوران، پس از سال‌ها، نمایشگاه مفصلی از میراث فرهنگی ایران شامل گنجینه موزه ایران باستان، برای نمایش در چند کشور به خارج از ایران فرستاده شد. نمایشگاه "هفت هزار سال هنر ایران" حاوی آثاری از ایران باستان طی چهار سال در کشورهای اتريش، آلمان، بلژيک، سويس، ايتاليا، اسپانيا، پرتغال و کرواسی به نمایش درآمد و مقدمات برگزاری نمایشگاه " امپراتوری فراموش شده: جهان ایران باستان " در موزه بریتانیای شهر لندن برای سال 2006 میلادی فراهم شد.

مسئولان میراث فرهنگی که همواره از طرف منتقدان خود با اتهام کم توجهی به آثار پیش از اسلام رو به رو بودند در این نمایشگاه ها با عرضه هنر دوران مختلف ایران و به خصوص دوره هخامنشی و تمرکز بر آن سعی کردند از طرفی پاسخی به منتقدان خود ارائه کرده و از طرف دیگر با کشورهای اروپایی ارتباطی فرهنگی برقرار کنند.

روند توجه به میراث گذشته ایران به گونه ای بود که عطاالله مهاجرانی، اولین وزیر ارشاد دولت خاتمی، پیشنهاد برگزاری مراسم نوروز در تخت جمشید را مطرح کرد که با مخالفت رهبر جمهوری اسلامی، موضوع منتفی شد و این نکته دوباره آشکار شد که انجام هرگونه مراسمی که به نوعی با جشن های دوران پهلوی مشابه باشد همچنان امرنامطلوبی به شمار می رود.

ادغام با گردشگری

برج جهان نمای اصفهان

از تحولات دیگر عرصه میراث فرهنگی در این دوران باید از ادغام سازمان میراث فرهنگی و سازمان گردشگری در یکدیگر یاد کرد. زمزمه و بحث این ادغام از چند سال پیش وجود داشت اما سرانجام در آخرین سال حضور خاتمی در ریاست جمهوری عملی گردید. این ادغام موافقان و مخالفان زیادی را به همراه داشت. نگرانی منتقدان این طرح این بوده که ادغام سازمان میراث و گردشگری در یکدیگر به این معناست که توجه دولت به وجه توریستی و درآمد زایی از آثار تاریخی بیش از قسمت پژوهش و یا حفاظت از آنها خواهد شد و این در کشوری که همواره مطالعات و تحقیقات علمی سهم ناچیزی از بودجه ملی را به خود اختصاص داده یک خطر بزرگ است. در ضمن منتقدان بسیاری اصرار داشتند که اگر ادغامی قرار است صورت بگیرد بهتر سازمان میراث فرهنگی و محیط زیست با یکدیگر ادغام شوند زیرا هردو نیازمند توجهات جدی از سوی دولت هستند. اما استدلال موافقان طرح مبنی بر لزوم نزدیک کردن حوزه های میراث و گردشگری به یکدیگر و لزوم درآمد زایی از آثار تاریخی بر مخالفان غلبه کرد و سرانجام این دو سازمان یکی شدند.

تاکنون در مورد تاریخ نگاری تحولات میراث فرهنگی در ایران به جز دو سه اثر(از جمله کتاب مهدی حجت، اولین رییس سازمان میراث فرهنگی پس از انقلاب) تحقیق جامعی صورت نگرفته است. سرنوشت ثروت های فرهنگی در دورانی که از انقلاب آغاز شد، جنگی هشت ساله را از سرگذراند و به دوران پس از جنگ و اصلاحات و سپس روزگار کنونی رسید، بازتابی است از نحوه تفکر جامعه ایرانی و حاکمان این جامعه نسبت به خود. رفتار ما با ثروت های فرهنگی مان در این سال ها، چه خوب و چه بد، رفتاری است که با بخشی از وجود خودمان کرده ایم.

Cultural heritage. Revolution. International relation. Tourism