آواز آرَتا

بیژن روحانی

بارها شنیده‌ایم که میانرودان یا بین‌النهرین - منطقه‌ای بین رودهای دجله و فرات در عراق امروزی- را یکی از کهن ترین خاستگاه های تمدن انسان می نامند و پیدایش شهرنشینی و اختراع خط را به آنجا نسبت می دهند. اما اگر یافته های باستان شناسی بتواند ثابت کند که این تصور نیاز به اصلاح دارد قطعا تحول بزرگی در کتاب تاریخ تمدن خواهد بود.

منطقه کهن و باستانی جیرفت

در چند سال اخیر تعدادی از باستان شناسان این فرضیه را مطرح کرده اند که احتمالا منطقه جیرفت در جنوب شرقی ایران، دارای تمدنی کهن‌تر از بین‌النهرین یا حداقل رقیبی جدی برای آن است. تمدنی که بعضی ها آن را همان تمدن آرتای باستانی می دانند که در متون ایلامی کهن نیز از آن نام برده شده است.

در منطقه ای که بین رودخانه هلیل رود تا جازموریان واقع شده، یکی از مهم ترین مناطق باستانی جهان قرار دارد که بنابر یافته های این چند سال اخیر می تواند بخشی از تاریخ تمدن بشر را عوض کند. رودخانه هلیل رود و حوزه اطراف آن در طول هزاران سال به دلیل برخورداری از آب فراوان و زمین های حاصلخیز، زیستگاه انسان بوده است.

این منطقه سالیان سال برای باستان‌شناسان ناشناخته بود و تحقیقاتی در مورد آن انجام نشده بود.

در ابتدای سال ١٣٨٠ خورشیدی یکی از روستاییان این منطقه با کشف اتفاقی گلدانی سنگی که روی آن نقوشی از انسان و حیوان کنده کاری شده بود پای سایر روستاییان را به گورستان های چند هزار ساله تمدن جیرفت باز می کند و غارت آغاز می شود. در گفتار بعدی به ابعاد عظیم غارت و حفاری تخریبی در جیرفت اشاره خواهیم کرد اما در این بخش بیشتر به اهمیت جیرفت از نظر تاریخی می پردازیم.

پس از ماه ها غارت جیرفت، سازمان میراث فرهنگی در جریان قرار گرفت و به این ترتیب پس از مدتی، کاوش و حفاری علمی در منطقه به سرپرستی دکتر یوسف مجیدزاده و همکاری باستان‌شناسانی از کشورهای اروپایی و آمریکایی آغاز شد. یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای پژوهشی این گروه، پیدا کردن کتیبه ای با خطی قدیمی‌تر از خطوط شناخته شده ایلامی در بین النهرین است. قدمت کتیبه پیدا شده در جیرفت به چهار هزار سیصد تا چهار هزار دویست سال پیش باز می گردد. کشف خطی چنین کهن نشان دهنده وجود حکومت، دولت مقتدر و نظام سیاسی و اقتصادی پیشرفته در این منطقه است.

کاسه سنگی با طرح عقرب - جیرفت | عکس از ویکی پدیا

در ابتدا بسیاری از باستانشناسان دنیا نسبت به کهن‌تر بودن این منطقه در مقایسه با بین‌النهرین تردیدهای جدی داشتند، اما با کشف لایه هایی قدیمی تر در گورستان "مطوط آباد" در این منطقه قدمت تمدن این منطقه به شش هزار سال پیش نسبت داده شد.

در حال حاضر باستانشناسان مطمئن هستند بخش زیادی از اشياء قیمتی که در گورستان های شهرهای بین النهرین مانند شهر اور پیدا شده از جیرفت و مناطق شرقی ایران به آنجا رفته است. جیرفت همانند منطقه ای صنعتی اشياء خود را به اقصی نقاط دنیای باستان صادر می کرده است.

ظروف جیرفت اکثرا با استفاده از نوعی سنگ به نام سنگ صابونی درست شده و با سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی تزیین شده اند. این ظروف حاوی نقوشی از انسان، حیوان و گیاه هستند. قدرت تخیل سازندگان این ظروف شگفت انگیز است. موجوداتی نیمه انسان نیمه عقرب، انسان های شاخدار و یا حیواناتی دو سر جزو نقش های حیرت انگیز اشياء جیرفت است.

از کشفیات بسیار مهم دیگر در منطقه جیرفت پیدا شدن آثاری از یک سکوی پلکانی شکل یا احتمالا زیگورات، در ابعادی بسیار عظیم در منطقه ای به نام "کنار صندل" (Konr Sandal) است. ابعاد طبقه اول این بنای خشتی غول آسا ۳۲۰ متر در ۳۰۰ متر و ابعاد طبقه دوم آن ۱۷۰ در ۱۵۰ متر بوده و طبق محاسبات پنج میلیون قالب خشت در ساختن آن به کار رفته. گروه باستان شناسی قدمت این سکوی پلکانی را بین صد تا سیصد سال قدیمی تر از کهن ترین نمونه های زیگورات در بین النهرین برآورد کرده اند. گرچه هنوز کاربرد دقیق سکوهای پلکانی در جیرفت مشخص نشده اما در نظر بگیرید تمدن یک منطقه برای تولید و به کاری گیری پنج میلیون قالب خشت در ساختن یک معبد عظیم به چه میزان از کارآمدی، توانایی فنی و اقتصادی باید رسیده باشد.

با بررسی های بیشتر مشخص شده که مناطق مهم تمدن جیرفت در منطقه ای به طول ۴۰۰ کیلومتر و به عرض ۲۰ کیلومتر در حاشیه رودخانه هلیل رود پراکنده اند و تنها بخش بسیار کوچکی از آن تاکنون کاوش شده است.

از شناسایی و کشف این بهشت فراموش شده تاریخی بیش از چهار پنج سالی نمی گذرد در حالی که منطقه بین النهرین حدود صد و پنجاه سال است که مورد کاوش باستان شناسان قرار دارد. برای شناخت بیشتر تمدن کهن شرق ایران باید در انتظار مطالعات بیشتر بود.