گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی برنامه

حتما بارها در خبرها و گزارش های مربوط به میراث فرهنگی در رسانه های مختلف، از حفاری غیر مجاز و قاچاق اشياء باستانی یا به قول معروف قاچاق عتیقه شنیده اید. و حتما باز هم شنیده اید که حفاران غیر مجاز یا قاچاقچیان آثار تاریخی و فرهنگی اشياء به دست آمده را به دلالانی می فروشند که می توانند آنها را از کشور خارج کنند. اما ضرر و زیان های ناشی از حفاری غیر مجاز چیست؟ آیا تنها عیب آن این است که تعدادی از اشياء تاریخی از کشور خارج می شود؟ برخی ها عقیده دارند اتفاقا خروج این اشياء از کشور شاید باعث توجه و نگهداری بهتر و دقیق تر از آنها شود. در این گفتار سعی می کنیم به جنبه های مختلف حفاری غیر مجاز در مناطق باستانی بپردازیم.

اگر به مساله حفاری غیر مجاز دقیق تر نگاه کنیم متوجه می شویم که خروج اشياء از کشور یا محل اصلی آن، کوچکترین اتفاق ناخوشایند در این زمینه است. حفاری های غیر علمی و قاچاق آسیب های بسیار زیان بار تری به بار می آورند. برای آن که قضیه روشن شود ابتدا باید به این سئوال پاسخ دهیم که ارزش یک شئ تاریخی در چیست؟ آیا فقط خود شی یا اثر دارای ارزش مادی است و یا عوامل دیگری هم آن را برای ما حائز اهمیت می کند؟

برای باستان شناسان، یک شئ تاریخی که در حفاری به دست می آید فقط بخشی از اهمیت ماجراست. محل پیدا شدن اثر، وضعیت آن به هنگام اکتشاف و محیط پیرامون آن اطلاعاتی را به باستانشناس می دهند که او می تواند برپایه آنها یک وضعیت یا سناریوی تاریخی را بازسازی کند.
برای روشن شدن قضیه یکی دو مثال در این مورد مطرح می کنیم:

فرض کنید تعدادی سکه هخامنشی یا اشکانی در منطقه ای پیدا شده است. بدون دانستن این که محل اکتشاف آن سکه ها کجاست بخش مهمی از اهمیت این اکتشاف از میان می رود. مثلا اگر این سکه ها در مناطق ایران مرکزی پیدا شده باشند چیز عجیبی نیست اما اگر محل اکتشاف آنها چند هزار کیلومتر دورترمثلا در اروپای مرکزی یا به فرض در چین باشد آنگاه باستان شناسان فرضیه های دیگری را مطرح می کنند مثل ارتباط تجاری این ماطق با هم در دوران باستان و یا چیزهایی از این قبیل.

بنابراین می بینیم اطلاعاتی که شیء تاریخی منتقل می کند فقط در خود آن نهفته نیست. اما اتفاقی که در حفاری های قاچاق و غیر علمی می افتد آن است که ما معمولا هیچ اطلاعاتی از وضعیت پیرامونی اثر نداریم. یعنی قاچاقچیان چون کارشان برمبنای غیر علمی قرار دارد، به ثبت و مستند کردن حفاری ها نمی پردازند. بنابراین به فرض هم اگر شیء به دست آمده از یک حفاری غیر مجاز سر از یکی از موزه های مشهور در آورد یا به دست کلکسیونر ها بیفتد ما هرگز نمی فهمیم این اثر دقیقا از کجا به دست آمده و وضعیت محیط پیرامون آن به هنگام اکتشاف چگونه بوده است.

چیز دیگری که به هنگام حفاری اهمیت دارد آن است که شئ کشف شده به همراه چه چیزهای دیگری بوده است. مثلا فرض کنید شمشیری متعلق به سه هزار سال پیش کشف شود. اگر این شمشیر از داخل یک مقبره به دست آمده باشد یک معنی دارد و اگر از جایی که بقایای معماری یا ساختمانی باستانی در آنجاست کشف شده باشد حاوی معنای دیگری است. شمشیری که از مقبره به دست می آید، آداب و رسوم تدفین یک تمدن خاص را نشان می دهد در حالی که شمشیری که از داخل بقایای یک ساختمان کشف می شود ممکن است دلیلی باشد برای کاربردهای نظامی آن ساختمان و به همین ترتیب، تعداد زیادی شمشیر کنار بقایای اسکلت های انسانی در یک دشت، دلیلی است بر آن که آن جا احتمالا محل وقوع یک جنگ یا درگیری در دوران گذشته بوده است.

می بینیم که برخلاف تصور عمومی که شیء تاریخی را در حد عتیقه سر طاقچه یا حداکثر داخل ویترین موزه تقلیل می دهد، ارزش یک شئ تاریخی یا باستانی به قرار گرفتن آن در کنار سایر اطلاعاتی است که می توانند به کمک یکدیگر، یک وضعیت تاریخی یا به اصطلاح یک سناریوی تاریخی را بازسازی کنند.

مشکل اصلی حفاری غیر مجاز و قاچاق این است که به هیچ کدام از عوامل دیگر نه تنها توجه نمی کند بلکه آنها را از بین می برد تا سریع تر به خود شی تاریخی دست پیدا کند. قاچاقچیان که به دلیل غیر قانونی بودن کارشان معمولا به سرعت دست به کار می شوند و در طی مدتی کوتاه می خواهند به نتیجه برسند، با ابزار و وسایل نامناسب و روش های بسیار مخرب، به جان تپه ها و بقایای آثار باستانی می افتند تا به گمان خودشان از دل آنها گنج استخراج کنند.

در برنامه بعدی با هم بیشتر در مورد آسیب های وارده توسط حفاران غیر مجاز به آثار تاریخی صحبت خواهیم کرد.