گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

در این بخش از گفتارمان به بررسی و تحلیل مهمترین اتفاقات هفته گذشته در ارتباط با میراث فرهنگی می پردازیم.
شاید بحث بر سر عبور خط راه آهن از نزدیکی نقش رستم در استان فارس را بتوان همچنان مهمترین بحث و نگرانی جدید در حوزه میراث فرهنگی در هفته گذشته دانست.

ماجرا آنست که از مدتی پیش اعلام شد وزارت راه قصد دارد از فاصله 300 متری نقش رستم، خطوط راه آهن را عبور دهد.

اول اجازه دهید کمی در مورد نقش رستم و اهمیت آن صحبت کنیم و سپس به تحلیل اتفاق جدید بپردازیم:

نقش رستم در سه کیلومتری تخت جمشید قرار دارد و محل آرامگاه چهارتن از پادشاهان هخامنشی است: داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر اول و داریوش دوم. حتما کسانی که با تاریخ ایران آشنایی دارند به خوبی به این نکته واقفند که پس از کوروش، مهمترین و مقتدرترین پادشاه سلسه هخامنشی داریوش بوده است. آرامگاه تمام این پادشاهان به شکل صلیب در دل کوه کنده شده است. اما نقش رستم فقط شامل آرامگاه پادشاهان هخامنشی نیست. بلکه نقش برجسته هایی از دوران مختلف تاریخی در دل همین کوه حکاکی شده که از جمله می توان به نقش برجسته دوران ایلامی و همچنین ساسانی اشاره کرد. از مهمترین نقش برجسته های ساسانی یکی تاجگذاری اردشیر اول و دیگری پیروزی شاپور بر والرین امپراتور رم باستان است.

تداوم حکاکی نقش برجسته ها بر سینه این کوه که از زمان ایلامی ها تا ساسانی ها یعنی در یک بازه زمانی چند هزار ساله ادامه داشته، اهمیت این منطقه را به خوبی نشان می دهد. همچنین در مقابل آرامگاه پادشاهان و نقشبرجسته ها، بنایی مکعب شکل قرار دارد که به آن کعبه زرتشت می گویند. این نامگذاری البته متاخر است و ربطی به نام اصلی این ساختمان ندارد. ارتفاع این ساختمان در حدود 12 متر و طول و عرض آن 7 متر است که با سنگ های مکعب شکل سفید رنگ ساخته شده است. ساختمان کعبه زرتشت یکی از رازهای ناگشوده معماری ایرانی است. تاکنون حدس های مختلفی در مورد کاربرد این ساختمان و علت احداث آن مطرح شده که هیچ کدام به صورت صد در صد تایید نشده اند.

بعضی باستان شناسان و مورخین، کعبه زرتشت را آتشکده فرض کرده اند، برخی دیگر آن را محلی دانسته اند که مراسم آیینی در برابر جسد پادشاهان انجام می گرفت و سپس جسد آنها به مقبره هایی که روی سینه کوه حفر شده بود، انتقال می یافت. در مقابل برخی دیگر این مکان را محل نگهداری نسخه های اصلی اوستا ذکر کرده اند و در نهایت گروهی از پژوهشگران معتقدند این ساختمان می توانسته کاربردهای اخترشناسی برای رصد ستارگان داشته باشد. اما هرچه که هست بنای کعبه زرتشت یکی از مهمترین آثار به جای مانده از ایران باستان است که همچنان باید مورد مطالعه و شناخت بیشتر قرار بگیرد.

حالا با ذکر این پیشینه مختصر در مورد این مکان بسیار مهم به خبری که در ابتدای گفتار به آن اشاره شد بر می گردیم:

قرار است به زودی خط راه آهن از فاصله حدودن 300 متری این محل عبور کند. عبور ریل قطار دو زیان عمده را متوجه این منطقه خواهد کرد. زیان اول متوجه منظر تاریخی نقش رستم می شود. طبق شنیده ها، برای عبور ریل راه آهن لازم است خاکریزی به ارتفاع پنج متر ایجاد شود و ریل روی این خاکریز پنج متری قرار بگیرد. یعنی در حقیقت در فاصله ای بسیار نزدیک به این اثر یک خاکریز به صورت دیواری پنج متری قد می کشد و منظر تاریخی نقش رستم را به کلی عوض خواهد کرد. اما نگرانی دیگری که در این مورد وجود دارد، لرزه هایی که در اثر عبور قطار ایجاد خواهد شد. این لرزه ها ممکن است به مرور زمان باعث سست شدن سنگ ها و درنهایت تخریب ساختمان کعبه زرتشت شوند. منبع این خبر سایت خبرگزاری میراث فرهنگی ایران است که چند روز پیش به نقل از یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، اعلام کرد ظرف کمتر از ده سال لرزه های ناشی از حرکت قطارها به خصوص قطارهای باری باعث تخریب کعبه زرتشت می شود و همچنین نقش برجسته های ساسانی که به مرور زمان پوسته پوسته شده اند نیز آسیب های جدی خواهند دید.

در ضمن از آنجایی که نقش رستم فاصله کمی تا تخت جمشید دارد و می تواند همراه با تخت جمشید به عنوان یک مجموعه به هم پیوسته در نظر گرفته شود و در فهرست میراث جهانی بشر به ثبت برسد قرار بود پرونده این اثر برای الحاق به تخت جمشید به سازمان یونسکو ارسال شود که در حال حاضر با توجه به بحث عبور ریل راه آهن این شانس را از دست خواهد داد. علاوه بر این بسیاری از کارشناسان بر این باورند به دلیل پیوستگی این اثر به تخت جمشید، چنان چه خطری متوجه منظر تاریخی نقش رستم شود، ممکن است از طرف یونسکو، تخت جمشید نیز در فهرست میراث جهانی در خطر قرار بگیرد.

به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی، می توان مسیر راه آهن را به کنار جاده ترانزیتی که هم اکنون موجود است و با فاصله زیادی از نقش رستم عبور می کند منتقل کرد و همچنین به جای احداث خاکریزی به ارتفاع 5 متر می توان با انجام خاکبرداری، ریل راه آهن را از ارتفاعی پایین تر از سطح جاده عبور داد.

اما تاکنون با هیچکدام از درخواست های سازمان میراث فرهنگی موافقت نشده و نگرانی ها از سرنوشت نقش رستم و کعبه زرتشت همچنان به جای خود باقی مانده است.