طبیعت، کلیسای شیطان است

تارا نیازی

در فیلم وقتی زن بیان می‌کند که از طبیعت وحشت دارد و از آن بیزار است، اذعان می‌کند که «طبیعت، کلیسای شیطان است». و با این سخن بیننده را به امری ریشه‌دار در مسیحیت هدایت می‌کند. مسیحیت دینی مردانه است، جدای از تکیه‌ای که بر وجه زنانه‌ی انسان می‌کند، در تاریخ رسمی مسیحیت کمتر با نام زنان مواجه می‌شویم.

یکی از دلایل کلیسا در طرد زنان در آغاز شکل‌گیری مسیحیت این بود که مسیح در میان حواریون خود زنان را راه نداده است. اما نسبت دادن وجه شیطانی به طبیعت و زنان، ریشه در تاثیرات گنوسیسی بر مسیحیت دارد. در گنوستیسیسم سخن از دو منشاء خیر و شر در میان است. جهان زاده‌ی خدای شر است؛ جهان و طبیعت به شکلی که در مقابل ما قرار دارد صرفاً از طریق خدای شر پدید آمده است.

جهان دو قطبی‌ای که گنوستیسیسم و تأثیراتی متقابل با مانویت تصویر می‌کند، همگی بر این نظام بنا شده است. بسیاری از مسیحیان در سده‌های یکم و دوم تحت تأثیر باور‌های گنوسیسی بودند ولی در قرن چهارم کلیسا اندیشه‌های گنوسیسی را بدعت اعلام کرد و با آنها مخالفت نمود. اما در نهایت بسیاری از باورهای آنان در تمام سده‌های میانه، در مسیحیت جریان پیدا کرد. این کار تا جایی پیش رفت که به باور مسیحیان گنوسی، یهودیت و کتب عهد عتیق به خدای شر نسبت داده شد و مسیح خدای خیر، تنها راهی بود که می‌توانست انسان را نجات دهد.

پوستر فیلم ضد مسیح

در داستان‌ها و روایت‌های گنوستیسی یک برداشت همواره نهفته است: جهان بر اثر گناه پدید آمده است. اگر گناه نبود جهان فعلی نیز نبود و در نتیجه انسان در موقعیت الهی خود باقی مانده بود. در نتیجه با دو گزاره‌ی بنیادی مواجه هستیم؛ یکی اینکه جهان محصول خدای شر است و دیگر اینکه جهان بر اثر گناه انسان پدید آمده است. اما انسان در ذات خود شر نیست، بلکه تضادی است که تا وقتی در این جهان زندگی می‌کند، میان خیر و شر برقرار است.

روایت‌های یونانی و رومی گنوسی این تضاد را این‌گونه تبیین می‌کنند که تیتان‌ها قصد داشتند دیونوسیوس را از بین ببرند، و دیونوسیوس به اشکال مختلف در می آمد و فرار می‌کرد. تا آنجا که به شکل گاو درآمد و توسط تیتان‌ها خورده شد. زئوس ماجرا را ‌فهمید و با آذرخشی تیتان‌ها را به خاکستر بدل کرد. از خاکستر آنها انسان زاییده شد. در نتیجه انسان در درونش دو عنصر خیر و شر را توأمان دارد؛ شری که از تیتان‌ها می‌آید و خیری که در دیونوسیوس ریشه دارد و الهی است.

بر اثر گناه نیز در جهانِ شر گرفتار شده است. وقتی این نگرش‌های گنوسیسی وارد مسیحیت شد، در سده‌های نخست بسیار آن را تحت تاثیر قرار داد. برای رهایی از جهان تنها یک راه وجود دارد، و آن اینکه به خدای خیر ایمان بیاوریم تا او ما را از جهان شر نجات دهد. خدای خیر نیز فرزند خود را به زمین می‌فرستد و یا در روایت‌هایی دیگر، خود به زمین می‌آید و با خون خود، انسان را نجات می‌دهد (در بیان گنوسیسی‌های نخستین آمده که خدا با خون خود انسان را از شیطان خرید).

در درون این روایت عنصر دیگری قرار دارد و آن اینکه ‌باید از جهان، به عنوان عنصر شر، فاصله گرفت. هر آنچه جهانی باشد دارای عنصری از شر است. بنابراین باید از آن فاصله گرفت. شریعت یهود نیز به همین دلیل کنار گذاشته شد. به اعتقاد گنوسیان، شریعت و انجام شعائر مذهبی راه زندگی بدون گناه در این جهان است. اما سخن بر سر گذران زندگی به شیوه‌ای صحیح در جهان نیست، بلکه بحث بر سر نجات است. به عبارتی ‌باید از این جهان نجات یافت و به رستگاری رسید.

به دلیل کناره‌گیری از تمام جهان است که زن و طبیعت هر دو اموری شیطانی محسوب می‌شوند. چرا که دلیل وجود جهان گناه است و دلیل گناه، زن. اگر زن نبود، انسان در باغ عدن بود (جایی‌که در فیلم مرد و زن برای بهبودی و معالجه به آنجا می‌روند) نبود و هیچ‌گاه در جهانِ مطرود فعلی قرار نمی‌گرفت. در نتیجه زن در سراسر سده‌های میانه، با عناوین متفاوت مانند شیطان و جادوگر کشته شد.

زن از خودش، به عنوان یک زن، متنفر و هراسان است

مشکل از جادو و اعمال آن نبود، بلکه سخن در ریشه‌ی شیطانی آنهاست که همواره خللی است برای «نجات» یافتن مومنان مسیحی. اما همین ساز و کار باعث نفرت زنان از خودشان شد که آن نیز به اشکال مختلف نمود پیدا کرد. زنی که با این پیشینه‌ی تاریخی و در چنین فرهنگی رشد کرده است، واضح است که تحت تأثیر این روایت قرار می‌گیرد و از زنانگی خود خشمگین می‌شود. چرا که مسئله بر سر روایت‌هایی که بیان می‌شود نیست، بلکه مسئله این است که شر از زنانگی نشأت می‌گیرد، یا دست کم شر فعلی که انسان به آن گرفتار شده‌، ناشی از زنانگی است.

این باور ساز و کاری را برای گناهکار بودن به دست می‌دهد؛ «من به عنوان یک انسان، بار سنگینی از تنفر از خودم را حمل می‌کنم و سنگین‌تر کردن این بار، تنها با بیشتر گناهکار دانستن خودم ممکن است.» در انتهای فیلم وقتی فلاش‌بک به گذشته زده می‌شود و نشان داده می‏شود که زن فرزندش را در حال بالا رفتن از صندلی و پرتاب شدن دیده و واکنش نشان نداده است، با چنین زنی روبرو هستیم.

بیننده نمی‌داند که آیا زن واقعا آن صحنه را دیده، یا تنها برای بیشتر کردن رنج و بار گناه خود، چنین باوری را در خود پرورانده است. ویلهلم فردریش نیچه می گوید:«در جنگ میان اراده و حافظه، این اراده است که پیروز می‌شود.» و تو گویی اراده‌ی زن، حافظه‌ی او را به جهتِ خود-ویرانگری‌اش برساخته است.

برای چیرگی بر این شر، مرد می‌تواند از جهان، یعنی طبیعت و زن به عنوان دو امر شیطانی، دوری کند، اما زن چه کند؟ تنها راهی که برای زن باقی می‌ماند این است که از زن بودن خود بیزار باشد، و این بیزاری به طور مشخص و نمادین به شکل بیزاری از آلت جنسی نمود پیدا می‌کند.

و این امر معنای سکانسی است که در آن زن آلت جنسی خود را با قیچی می‌برد. او ریشه‌ی همه‌ی از هم‌گسیختگی‌ها و نابساما‌نی‌های خود را زن بودن خود می‌داند. وجه تسمیه‌ی فیلم نیز مؤید همین مطلب است؛ مسیح خدای خیر است و ورای طبیعت و عالم است، زن همسو با طبیعت، با شیطان تماس دارد و در نتیجه «ضد مسیح» است.

زن راهی برای نجات ندارد. زن ‌باید از «خود» عبور کند و زنانگی‌اش را ویران کند تا شاید به آرامش و شاید به نجات دست یابد. این سخن حتی در کارکرد مریم مقدس نیز باز تولید می‌شود. مریم اگرچه مادر است، زنانگیِ‌اش کاملاً نفی شده است. اگر فرزند او محصول آمیزش با یک مرد بود، آنگاه مریم نیز نقشی در آن می‌داشت و این یعنی عیسی مسیح وجهی زنانه می‌داشت. اما مریم به زبان استعاره، کاملاً زن نیست، چرا که زنانگی‌اش که در رابطه‌ی جنسی می‌توانست بروز کند، به کنار نهاده شده است.

(Eden) کلبه عدن

در فصل پایانی فیلم زن برای اینکه همسرش فرار نکند، پای او را سوراخ می‌کند و به آن وزنه می‌بندد. در تابستان گذشته نیز که با پسرش در همان مکان مشغول کار بر روی رساله‌اش بود، چکمه‌های نیک را جابجا به پای او می‌کرد. به حدی که ساق پای او دچار انحراف شده بود. این عمل شاید نشان از ناتوان کردن مردان دارد. پا نمادی است برای حرکت، و از کار انداختن آن، یعنی از پا انداختن مردان به عنوان «موجوداتی الهی».

چرا که تنها بخشی از مرد که برای زن در سراسر فیلم موجب آرامش بود، رابطه‌ی جنسی بود، رابطه‌ی جنسی به عنوان نماد باروری و تکثر. زن در اوج از هم‌گسیختگی روانی با سکس آرام می‌شد. هنگامی که زن در صحنه‌ی پایانی قیچی را در دست می‌گیرد، بیننده گمان می‌کند که قصد دارد آلت جنسی مرد را ببرد، اما با بریدن آلت جنسی خود، کارکرد مرد را برایش باقی می‌گذارد، و در مؤخره‌ی فیلم وقتی که زنانی بسیار با چهره‌های مبهم در جنگل به سوی مرد می‌آیند، گویی جهان به تسخیر آنان در آمده است. جهانی که هر اتفاقی در آن رخ دهد، و هر قدر مردان بکوشند، در نهایت زنانه باقی خواهد ماند. فون تریر «دجال» را به تارکوفسکی تقدیم کرده است، و همین امر نشان می‌دهد که او فیلمی مذهبی و ریشه‌دار ساخته است.

لینک تیزر فیلم بر روی یوتیوب: