تجربه‌های قدیمی کیارستمی در پاریس

مهدی عبدالله‌زاده

سه فیلم نخست از مجموعه آثار سینمایی عباس کیارستمی از دوازدهم نوامبر ۲۰۰۸ در سینما‌های فرانسه به روی پرده خواهند رفت.

«تجربه» که اولین فیلم نیمه بلند سینمایی کیارستمی است در کنار دو فیلم کوتاه «نان و کوچه» و «زنگ تفریح» در قالب یک مجموعه اکران، در پاریس و چند شهر دیگر به نمایش در‌می‌‌آید. هر سه فیلم از تولیدات قبل از انقلاب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ایران است.

نسرین میرشب که نمایندگی رسمی‌ آثار سینمایی کانون پرورش را در حوزه‌ی اروپا در اختیار دارد، اخیراً موفق شده در کنار انتشار دی‌وی‌دی آثار موفق سینمای ایران همچون «مسافر»، «زندگی‌ و دیگر هیچ»، «خواب تلخ»، «چهارشنبه‌سوری» و «خانه دوست کجاست» در بازار فرانسه، به روند اکران فیلم‌های ارزشمند سال‌های دور کانون نیز جانی دوباره ببخشد.

تا پیش از این نمایش چنین آثاری به طور محدود و در دایره‌ی تنگ فستیوال‌های هنری و سینمایی صورت می‌‌گرفت. اما این نخستین بار است که فیلم‌هایی از یک سینماگر ایرانی‌ به فاصله‌ی قریب به ۳۵ سال پس از ساخت در سینما‌های فرانسه روی اکران دوباره را می‌‌بینند.

نمایی از فیلم «تجربه»

«تجربه» که بر اساس طرح و فیلمنامه‌ای از امیر نادری ساخته شده، حکایت محمد، پسر نو‌جوانی‌ است که در آستانه بلوغ، دیگر امکان زندگی‌ با برادر عیالوارش را ندارد و به اجبار و به سفارش برادرش به عنوان پادو در یک دکان عکاسی مشغول به کار می‌شود تا شب‌ها را هم در همان جا بخوابد.

اروتیسم پنهان در «تجربه»، از معدود نمونه‌های اصیل و ریشه‌داری است که بی‌اتکا به روند رایج در سینمای اروپای آن روزگار، و بر پایه درونیات ایرانی‌ -شرقی‌ خالقین اثر شکل گرفته است.

آرزوی همخوابگی با مدل نیمه برهنه تبلیغاتی، کاوش جنون‌آمیز در میان عکس‌های چاپ شده مشتریان، عشق پنهان مانده و بی‌‌سر‌انجام محمد به دخترکی که هیچ از او نمی‌داند و تلخی‌ پایان کار، از «تجربه» اثری عمیق ساخته که هنوز هم دیدنش مو را به تن راست می‌‌کند.

این فیلم در طول قریب به بیش از دو دهه پس از انقلاب به همراه «قضیه شکل اول، قضیه شکل دوم» در فهرست آثار بایکوت شده و غیر قابل نمایش در داخل و خارج از ایران قرار داشت.

اما از چند سال پیش در پی‌ درخواست‌های مکرر فستیوال‌هایی‌ که در پی‌ بزرگداشت و مرور کامل آثار کیارستمی بودند و تلاش‌های نسرین میر‌شب، بالاخره کانون پرورش فکری رضایت داد این آثار در خارج از کشور نشان داده شوند. اما کماکان نمایش این فیلم‌ها در ایران ممنوع است.

نمایی از فیلم «نان و کوچه»

«نان و کوچه» - نخستین فیلم کیارستمی - که در سال ۱۳۴۸ ساخته شده قصه‌ی ساده پسرکی را باز‌گو می‌‌کند که با نان سنگکی زیر بغل از نانوایی به خانه بر‌می‌‌گردد، اما در میانه‌ی کوچه‌ای با پارس یک سگ، مسیر را بر خود بسته می‌‌بیند و عاقبت راه کنار آمدن با سگ را پیدا می‌‌کند.

«زنگ تفریح» دومین ساخته‌ی کیارستمی نیز یک فیلم کوتاه بدون دیالوگ و ضد قصه است که آنارشیزم نهفته در یک محصل دبستانی - که به جرم شکستن شیشه پنجره مدرسه تنبیه شده - را در فضایی تلخ و پر از تنهایی به تصویر می‌‌کشد.

گذر از کوچه پس کوچه‌های تنگ محله، عبور از زمین‌های بایر حاشیه شهر و رسیدن به اتوبان شلوغ و پر از اتومبیل و فید شدن به سفیدی در انتها، در عین حال که به نوعی نهیلیزم پهلو می‌‌زند، از سوی برخی‌ به نقد ماشینیسم و مدرنیسم ویرانگر هم تعبیر شده است.

نمایی از فیلم «زنگ تفریح»

سکوت حاکم بر فضا، یکی‌ از ویژگی‌‌های مشترک در میان هر سه فیلم است. «نان و کوچه» و «زنگ تفریح» هر دو بدون دیالوگ‌اند و دیالوگ‌های تجربه هم آن‌قدر کم‌اند که تماشاگر گاهی‌ فراموش می‌‌کند در حال تماشای یک فیلم ناطق است.

با این همه معتقدم ترکیب این سه فیلم آن‌قدر خوب و درست است که تماشاگر را تا به انتها با خود می‌‌کشد و با حالی‌ پریشان از در خروجی سینما بدرقه‌اش می‌‌کند.

در ۱۱ دقیقه اول «نان و کوچه»‌، لبخندی آرامش‌بخش را بر لب می‌‌آورد، در ۱۱ دقیقه‌ی دوم «زنگ تفریح» بیننده را با نگاهی‌ تلخ و فلسفی‌ آشنا می‌‌سازد، و «تجربه» با طرح پرسش‌هایی‌ اساسی‌، ضربه‌ی کاری را فرود می‌‌آورد.