زنان ایرانی و سینمای ایران در جشنواره برلین

مهدی عبدالله‌زاده

سینمای ایران در برلیناله، امسال بیشتر حال و هوایی زنانه دارد. حنا مخملباف با "بودا از شرم فرو ریخت" در بخش نسل‌، منیژه حکمت با "سه زن" در بخش پانوراما و طناز اسحاقیان با مستند "‌همچون دیگران باش" در بخش فروم حضور دارند. سارا نجفی فرزند محمد علی نجفی نیز همراه با بابک امینی یکی از دو ایرانی حاضر در کمپ استعداد‌های جوان است.

هر سه فیلم این کارگردانان زن ایرانی، موضوعی زن‌محور دارند. "بودا..." به تبعیض جنسی در سواد‌آموزی دختران افغان می‌پردازد، "‌سه زن" زندگی پر از تنهایی یک دختر، مادر و مادر بزرگش را روایت می‌کند و مستند خانم اسحاقیان به معضل اجبار زنان دو جنسیتی برای انجام عمل جراحی می‌پردازد.

سه زن، ساخته منیژه حکمت

"سه زن" روایتگر زندگی زن تنهایی است که با مادر و دخترش روزگار می‌گذراند و برای ترمیم یک فرش عتیقه و جلوگیری از قاچاق آن به عنوان دارایی "ملی" به درد‌سر می‌افتد. مادر بزرگ که به فراموشی مبتلاست با فرش ناپدید می‌شود و دختر در پی خروج بی‌اطلاع از خانه، در دهی دور افتاده به خلوت می‌نشیند.

نبود حافظه تاریخی در میان ایرانیان، بی‌توجهی و سهل‌انگاری برای حفظ و ارتقای فرهنگ ایرانی و به یغما رفتن جلوه‌های هنر ایران زمین، از جمله دغدغه‌های خانم منیژه حکمت در این فیلم است. اما تلاش او برای طرح توامان این معضلات در کنار دلمشغولی همیشگی‌اش -‌ زن و جامعه - چندان موفق نیست. با این که فیلمنامه توسط کاردانانِ قابلی چون نغمه ثمینی، داریوش عیاری و منیژه حکمت نوشته شده، روایتِ فیلم دچار لکنت است. در شرایطی که روند فیلمنامه‌نویسی هنوز مهمترین معضل زیرساختی سینمای ایران به شمار می‌آید و به دلیل فردگراییِ مفرط دراین حیطه، فیلمنامه‌نویسیِ گروهی امری نادر است، به بار ننشستن این تلاش اتفاقی نومید‌کننده و تاسف‌بار جلوه می‌کند.

‌علاوه بر این، زیرنویس پر‌اشتباه و غیر‌حرفه‌ای نیز این سردرگمی را برای تماشاگر فرنگی دو چندان کرده است. ترجمه و تهیه زیر‌نویس که به وضوح یک حرفه‌ی کاملاً تخصصی و حیاتی ست در سینمای ایران هنوز جدی گرفته نشده. بر خلاف آنچه تصور می‌شود، تسلط بر زبان مقصد برای تهیه زیر‌نویس شرط کافی نیست. فیلم‌های مهم و ارزشمندی چون "‌آواز های سرزمین مادری‌ام" و "باد ما را خواهد برد" با وجود قابلیت‌های هنری‌شان نمونه‌هایی از قربانیان زیرنویس نا‌به‌سامان سینمای ایران در ده سال گذشته‌اند. خروج برخی از تماشاگران از سالن نمایش "سه زن" بیشتر به خاطر دلخوری‌شان از نحوه روایت و بی‌ربط بودن برخی زیر نویس‌ها بود تا نامنسجم بودن فیلمنامه. "سه زن" با رفع این مشکل می‌توانست به یک جذابیت شرقی بدل شود.

همچون دیگران باش، ساخته طناز اسحاقیان

خانم حکمت در مصاحبه مطبوعاتی‌اش که پس از نمایش فیلم برگزار شد خود را به عنوان یک فیلمساز، ملزم به تلاش برای اجرای بند بند منشور حقوق بشر دانست و به این نکته اشاره کرد که همواره در روند فیلمسازی‌اش به این موضوع می‌اندیشد. او که از زمان ساخت فیلم زندان زنان به این سو، به جایگاه یک اکتیویست سیاسی نزدیک شده، این روز ها رابطه‌ی خوبی با برخی از چهره های اصلاح‌طلب و به ویژه سید محمد خاتمی و محمد علی ابطحی دارد. انصراف از حضور در جشنواره فیلم فجر آخرین اقدام اعتراض‌آمیز او نسبت به سیاست‌های نادرست سینمایی دولت بود.

ترانسسکشوال ها و احکام فقهی مرتبط با تغییر جنسیت در ایران تا‌کنون دستمایه ساخت چندین مستند سینمایی بوده است. اما فیلم خانم اسحاقیان اولین نمونه جدی و قابل تامل از این دست به شمار می آید. مطابق با فتوای آیت‌الله خمینی، عمل جراحی با هدف "عادی شدن" مورد تایید است. اما دو جنسی‌هایی که به وضع موجود‌شان راضی‌اند، به دلایل عرفی و بنا بر محدودیت‌های اجتماعی، در مواردی مجبور به انجام عمل جراحی می‌شوند. "همچون دیگران باش" گویای این حقیقت تلخ است که دو جنسی‌ها چه به عمل تن بدهند چه در برابر انجامش مقاومت کنند در هر صورت بازنده‌اند. زنی که پس از عمل از سوی خانواده طرد شده، به فاحشگی تن می‌دهد و آن که از عمل سر‌باز زده تا ابد با قانون و ماموران پلیس سر و کار دارد؛ چرا که باید "‌همچون دیگران "باشد، اما نیست.

بر خلاف یکی دو فیلم مشابه دیگر، "همچون دیگران باش" قانونِ مبتنی بر مذهب را تنها عامل آسیب‌پذیری دو جنسی‌ها به شمار نمی‌آورد و با تحلیلی منطقی، "عرف" را تیغه دوم قیچی می‌داند. با آنکه فیلم موضوع خوشایندی ندارد، اما تماشای آن باعث می‌شود تماشاگرِ خدا‌باور هم بیش از پیش شاکر خدا باشد و هم به چالشی فلسفی با او در آویزد. آهِ بلند و از ته دلِ یکی از زنان آماده برای جراحی که می‌گوید "خدا واسه هیچکی نیاره..." سر‌آغاز طرح سوال‌های بی‌پاسخ است...