در باره‌ی کتابی که نخوانده‌ام!

شهرنوش پارسی‌پور

امروز می‌خواهم درباره کتابی برای شما حرف بزنم که آن را نخوانده‌ام. یا به زبان ساده‌تر موفق نشدم آن را تا انتها بخوانم. اما از ظاهر آن برمی‌آید کتاب جالب و قابل تاملی باشد.

«از بحران مدرنیت تا رقص عاشقان و عارفان زمینی»، نوشته داریوش برادری کتابی است در بررسی روان‌کاوی بحران مدرنیت/سنت فرهنگ ایرانی و راهی برای دست‌یابی به رنسانس عشق و خرد ایرانی.

همان‌طور که از عنوان دراز کتاب برمی‌آید بنای کار نویسنده بر طرح و بنیاد موضوعی قرار گرفته که برای تبیین آن بایستی صفحات زیادی را سیاه کرد.

کتاب داریوش برادری نیز ۶۴۰ است. همین‌جا باید بگویم که برنامه به روایت اغلب بر متن‌های داستانی و یا شعر مدرن تکیه دارد و کتاب‌هایی که مورد بررسی قرار می‌گیرند عملا کم‌حجم هستند.

علت این امر به سادگی این است که اگر بناست برای تهیه چهار برنامه در ماه چهار کتاب بخوانید نمی‌توانید کتاب‌های حجیم انتخاب کنید.

در عین حال کار بررسی کتابی تحقیقی از این دست بر عهده انتشارات و موسساتی است که دست‌اندرکار بررسی آثار تحقیقی هستند.

همین‌جا این را بگویم که من دست تنها هستم و کسی نیست که کتاب‌ها را بخواند و چکیده‌ای از آن‌ها را به دست دهد که بتوان برنامه‌های دقیق علمی درست کرد.

اما هنگامی که داریوش برادری با من تماس گرفت و با لحنی معترض از دیر شدن کار بررسی کتابش که دوماه پیش از آن برای من ارسال شده بود گفت، به فوریت نشستم بر سر خواندن کتاب.

در عمل متوجه شدم خواندن آن حداقل به چهار ماه زمان نیاز دارد، اگر که بخواهیم با دید یک بررس و نگاه تحلیلی با آن برخورد بکنیم.

در حقیقت از همان آغاز مطالعه من با این کتاب مشکل داشتم. مثلا به عنوان پیش‌نوشتار نگاه کنیم: «انسان از نگاه روانشناختی و روان‌کاوی مدرن، پسا مدرن و جسم‌گرایانه».

من در درک مفهوم «جسم‌گرایانه» مانده بودم و واقعیت آن که تا آخر نیز نتوانستم بفهمم این واژه معادل کدامین واژه انگلیسی یا فرانسه وضع شده. آیا منظور ماتریالسم است؟

در یکی از بخش‌های کتاب با چنین عنوانی روبرو می‌شویم: «ناتوانی از ایجاد ارتباط سمبولیک با سنت و مذهب و با مدرنیت و یا ناتوانی از ایجاد خلاقیت مدرن».

در فصل دوم که با عنوان «بحران سکولاریسم و گیتی‌گرایی در فرهنگ ایرانی» مشخص شده بخش «مفهوم گیتی‌گرایی مدرن و پسامدرن، روند سکولاریسم در ایران» به‌کلی برایم مبهم بود.

برای آن که بدانید من چگونه با کتاب مشکل داشتم به بخشی از آن توجه کنید:

«هر پدیده و در کل مثل هر انسانی دارای سه بخش سمبولیک، خیالی یا نارسیستی و نیز رئال یا کابوس‌وار است. این سه بخش در واقع به شکل سه دایره برومه‌ای در هم تنیده‌اند و ساختار روان انسان و جهان بشری ترکیبی از این سه بخش است و آن‌ها نمی‌توانند بدون یک‌دیگر باشند و در هر عمل و حالت انسانی این سه بخش حضور دارند.

موضوع مهم اما آن است که شکل سمبولیک و بالغانه بتواند به شکل اساسی رابطه با «غیر» و شکل اساسی لمس هر پدیده تبدیل گردد و مرتب بتواند در نگاه به «غیر» و به تمنای خویش، ژوئیسانس یا خوشی نارسیستی شیفتگانه/متنفرانه بخش خیالی تصور و میل خویش را و نیز خوشی کابوس‌وار میل خشونت و تجاوز و لمس قدرت مطلق در بخش رئال تصور خویش را به اشکال نوینی از تمنای فانی و چند لایه تبدیل سازد و مرتب تحول یابد.»

من به‌کلی از درک معنای این جمله دراز که تنها سه تقطیع دارد درماندم. چنین به نظرم می‌رسید که این جمله نه از افاضات خود نویسنده، بلکه متن ترجمه شده‌ای است از یک کتاب مشکل که متاسفانه بد ترجمه شده است.

در حقیقت این کتاب نوعی ترجمه - تالیف است، چون بسیاری از جملات کتاب از همین حالت ابهام‌آمیز رنج می‌برند.

براین پندارم که اگر موضوعی، ولو بسیار سخت، بر خود نویسنده آن روشن باشد او به راحتی می‌تواند حالت موضوع و مطلب را به خواننده منتقل کند. اما اگر ما اثری را به درستی نفهمیم و دست به کار ترجمه آن بشویم لاجرم چنین مشکلی نیز پیش می‌آید.

حالا آیا داریوش برادری بسیار از متن‌های مرجع خود را ترجمه کرده است یا نه، مطلبی است که برای من روشن نشد. جز آن‌که این کتاب اغلب لحن ترجمه نارسا را دارد.

می‌گویند هگل به مترجم فرانسوی کتاب خود نامه‌ای نوشت و از او سپاس‌گزاری کرد که با ترجمه دقیق کتابش باعث شده تا خود هگل بتواند متن نوشته خود را بهتر بفهمد.

من اگر وقت فراوان داشتم بدون شک می‌کوشیدم این کار را با کتاب داریوش برادری بکنم. چون به راستی معنای جمله‌ای که نقل قول کردم برایم گنگ بود. مثلا نفهمیدم «سه دایره برومه‌ای» چیست.

البته در متن کتاب تصویر سه دایره در هم تنیده ضمیمه شده است. معنای واژگانی همانند سمبولیک، و یا کابوس‌وار برایم روشن نشد. اکنون جمله دیگری را به عنوان نمونه می‌آورم تا متوجه شوید چرا نتوانستم کتاب را تمام کنم:

«اختلاف نظر مهم دیگر لکان با مکاتب "روانشناسی من" و حتی "روانشناسی خود" و در نهایت حتی با تفکر ساختارگرایانه، در نوع نگاهش به زبان و به انسان به "سان سوژه منقسم" است. اینجاست که نگاه لکان هرچه بیشتر پسا مدرنی می‌شود و در عین حال نگاه‌های جدیدی به مباحث پسا مدرنی ایجاد می‌کند و هم زمان اختلاف نظرات جدیدی با دیگر اندیشمندان پسامدرن چون دریدا و دلوز و غیره بوجود می‌آید.»

این جمله گرچه فاقد اصطلاحات گنگ است اما باز برای دریافت معنای آن باید کوشش زیادی کرد.

واقعیت اما این است که من یک روز کتاب داریوش برادری را به طور کامل خواهم خواند و خواهم تمام کرد. در این زمینه از فرمایش استاد ریاضیات دانشگاه تهران پیروی می‌کنم که در مقابل اعتراض و شکایت دانشجویان مبنی بر مشکل بودن ریاضیات گفت: خانم‌ها آقایان، اگر مطلبی وجود داشته باشد که یک خر بفهمد معنی‌اش این است که خرهای دیگر هم آن را خواهند فهمید.

در نتیجه اگر داریوش برادری موفق شده چنین کتاب مشکلی بنویسد من هم باید آن را بفهمم.

گرفتاری اما این است که این کتاب یا احتیاطا به عمد مشکل نوشته شده، و یا ترجمه مخدوشی است که باعث عرق ریزان روحی خواننده می‌شود.

برادری به کرات به نام روان‌کاوان معروف اشاره می‌کند. گاهی نقل قولی از آن‌ها می‌آورد بی آن‌که توضیح روشنگرانه‌ای ضمیمه آن باشد. گویا فرض براین بوده است که کلیه خوانندگان این دانشمندان علم روان‌کاوی را می‌شناسند و با عقاید آن‌ها آشنا هستند.

اما شک نیست که داریوش برادری زحمت زیادی کشیده است. او با حسن نیت تمام کوشیده است برای بخشی از معضلات و مشکلات جامعه ایران راه‌حلی بیابد.

از آن‌جایی که او موفق شده متجاوز از ۶۰۰ صفحه کتاب را تالیف کند، پس بسیار خوب موفق خواهد شد که یک تجدید نظری در آن به عمل آورد.

اگر ایشان بتواند حالت گنگی را که بر کتاب غلبه دارد تعدیل کند، و اگر هنگامی که از روان‌کاوان نقل قول می‌آورد دراین باره توضیح دقیق بدهد خواننده با رغبت بیشتری آن را خواهد خواند.

من این توصیه را صمیمانه عرض کردم، چرا که یک عمر است دارم کتاب می‌خوانم و متوجه شده‌ام کتاب‌هایی موفق هستند که بتوانند با خواننده رابطه برقرار کنند.

راستی چطور خواهد شد اگر ایشان کتاب خود را در اختیار یک ویراستار بگذارد؟ ویراستار موفق خواهد شد جمله‌ها را ساده‌تر و کوتاه‌تر کند و در مورد کلمات و واژگانی که تازه وضع شده‌اند یک شرح کوچک ضمیمه کند.

اگر وقتی باقی بود باز جملاتی به عنوان نمونه از کتاب می‌آوردم تا روشن شود که به راستی نیاز به یک ویرایش جدی دارد.

اما تاکید می‌کنم که داریوش برادری زحمت بسیار زیادی کشیده است و نیت خیر او نیز بر هیچ خواننده‌ای پوشیده نیست.

این یک کتاب جدی است و اگر دوباره بازبینی شود به اثر ماندگاری تبدیل خواهد شد.