«نه زيستن نه مرگ»، صداقت بی‌بدیل یک زندانی

شهرنوش پارسی‌پور

ايرج مصداقى از زندانيان مجاهد است که از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ در زندان‌هاى جمهورى اسلامى به سر برده. او کتاب حاضر را در چهار جلد تاليف کرده. من البته تمامى کتاب‌هاى خاطرات زندان را نخوانده‌ام، اما از محتواى آنچه مصداقى نوشته، با توجه به شناختى که خودم از زندان دارم، احساس مى‌کنم که او نهايت کوشش را دارد تا جایى که ممکن است تصويرى واقعى از زندان جمهورى اسلامى به دست دهد.

او در آخر هر مجلد بخشى را به نقد آثار ديگرى که درباره زندان نوشته شده است، اختصاص داده و با دقت فوق‌العاده‌اى مى‌کوشد نکات غلط و اشتباهى را که خاطره‌نويسان به دست داده‌اند روشن کند. او گاهى در اين تلاش آنچنان صادق است که اين توهم را ايجاد مى‌کند که قصد دفاع از جمهورى اسلامى را دارد.

البته چنين نيست، اما مسأله بر سر ارقام و آمارى است که زندانيان و يا کسانى که درباره زندان‌هاى جمهورى اسلامى نوشته‌اند ارائه داده‌اند. ايرج مصداقى روشن مى‌‌کند که دفاع از زندانى به اين معنا نيست که در ارقام به دست داده اغراق‌گو‌یى کنيم.

او در اين زمينه به هوشى مين، رهبر ويتنام شمالى استناد مى‌کند که تا مطمئن نمى‌شد هواپيمایى افتاده خبر سقوط آن را اعلام نمى‌کرد. آمار هوشى مين آنچنان درست بود که خود آمريکایيان بدان استناد مى‌کردند.

به نظر ايرج مصداقى اين روش درست کار براى يک انقلابى يا يک زندان سياسى است. درست به همين دليل، در جوار بررسى خاطرات مختلف و يا کتاب‌هایى که محققان نوشته‌اند از انتقاد نسبت به سازمان مجاهدين خلق و آمارهایى که به دست داده‌اند نيز کوتاه نمى‌آيد.

ساختار و بافتار اين کتاب متکى است بر شعر. ايرج مصداقى در هر گام که پيش مى‌رود شعرى از شاعران مشهور و يا شعرهاى زندان را مورد استفاده قرار مى‌‌دهد. او از موهبت بى‌نظير حافظه قوى برخوردار است. دوران‌هاى مختلف اين ده سال دراز را به خوبى به خاطر مى‌آورد.

نام‌هاى تمام زندانيان را به خاطر سپرده است و حرف او، در اين مقطع که ۳۸۰۰ زندانى در سال ۱۳۶۷ اعدام شده‌اند از سنديت و اهميت زيادى برخوردار است. برطبق گفته او هيچ‌يک از زنان زندانى مجاهد خاطراتى از خود باقى نگذاشته‌اند. شايد علت اين امر اعدام آن بخش از زندانيان با استعداد است که در سال ۱۳۶۷ به جوخه اعدام سپرده شده‌اند.

جلد نخست کتاب ايرج مصداقى در برگيرنده دوران نخست دستگيرى اوست. او به زندان وارد شده و در جو اعدام‌هاى سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ قرار گرفته است. او با صداقتى قابل تحسين مى‌کوشد گروه‌گرا نباشد و از منظرى بى‌طرف به تمامى زندانيان نگاه کند.

به طور مثال در جلد نخست، حمله تيز او متوجه سياست غير عادى حزب توده و چريک‌هاى اکثريت است که با علاقه‌مندى و پافشارى بر اعدام‌هاى بى‌رويه سال ۱۳۶۰، با اين عنوان که در حال مبارزه با امپرياليسم هستند‌، تأکيد مى‌ورزند.

اما بعد، هنگامى که شتر انقلاب در خانه حزب توده و چريک‌هاى اکثريت نيز مى‌نشيند و سر و کله آن‌ها نيز در زندان پيدا مى‌شود لحن مصداقى نيز عوض مى‌شود. در اينجا او مى‌کوشد از اين زندانيان نيز به عنوان زندانى حمايت کند. اين روش نگرش در ايران که مردم متأسفانه هميشه گروه‌گرا و قوم‌گرا هستند از اهميت و امتياز ويژه‌اى برخوردار است.

جلد دوم و سوم کتاب، شرح دوران‌هاى بسيار طولانى مدت انفرادى و حبس در دستگاه، يا تابوت يا گور است. زندانى گاهى در قزل‌حصار است و گاهى در گوهردشت. به طور مرتب از زندانبانان کتک مى‌خورد. مسأله اساسى در اين کتاب تکيه بر اين نکته است که زندان‌هاى جمهورى اسلامى جایى نبود که زندانى دوران محکوميت خود را مى‌گذراند، بلکه اين زندان جایى بود که زندانى را دائم در زير فشار قرار مى‌دادند تا تحول پيدا کند.

من خود بارها به اين نکته انديشيده‌ام که چرا اداره کنندگان زندان که بدون شک در خارج از زندان نيز حاميانى داشتند تا اين حد ديوانه‌وار مى‌کوشيدند با فشار و عذاب زندانى را متحول کنند. اين کوشش تا آنجا پيش رفت که در سال ۱۳۶۷، هنگامى که ديدند نمى‌توانند زندانى را تغيير دهند ناگهان ۳۸۰۰ نفر را که اغلب حکم‌هايشان تمام شده بود، اعدام کردند.

جلد چهارم کتاب مصداقى، يکسره وقف سال ۱۳۶۷ و اعدام‌هاى حيرت‌بار آن شده است. او در انتهاى کتاب خود شمارى از روشنفکران ايران را به زير سوال مى‌برد که چرا با وجود امکاناتى که داشتند يا دارند نمى‌کوشند توجه محافل جهانى را به اين حادثه دردناک و اسف‌انگيز جلب کنند.

من به ايرج مصداقى تلفن کردم، چرا که او چندين بارى به کتاب خاطرات زندان من اشاره‌هایى کرده بود. در گفت و گو از اين پديده اعدام‌ها من به همزمانى آن با حمله مجاهدين به غرب ايران اشاره کردم تا شايد بتوان اين‌گونه توجيه کرد که در آن لحظه هيچ‌کس به خود اجازه نمى‌داد سخنى بگويد، چرا که امکان داشت اين پندار رشد کند که دارد از خط مشى سازمان مجاهدين خلق پيروى يا حداقل دفاع مى‌کند.

ايرج مصداقى نظريه ديگرى داشت. او مى‌گفت ما اصلاً کارى به اين نداريم که يک سازمان مجاهدينى به غرب ايران حمله کرده. ما فقط به اين نگاه مى‌کنيم که شمارى زندانى در زندان دارند دوران محکوميت خود را مى‌گذرانند و ناگهان همه اعدام مى‌شوند.

او مى‌گفت وظيفه روشنفکر چيست؟ آيا جز اين است که در چنين لحظه‌اى از جاى برخيزد و اعتراض کند؟ من اما به اين مى‌انديشيدم که به طور کلى در دنيا سلسله روابط و ضوابطى هست. به ايرج مصداقى گفتم که تمام اين کشورهاى پيشرفته و جذابى که در دنيا وجود دارند، همه از اين حادثه مطلع هستند، اما همه سکوت کرده‌اند، چون برايشان صرف نمى‌کند که حرف بزنند.

امروزه يک نکته براى من روشن است که مجموعه غرب هرگز اجازه نخواهد داد دولتى هشيار و مردمى در ايران بر سر کار بيايد. آنان هميشه از دولت‌هایى ـ به صورت کجدار و مريض ـ دفاع مى‌کنند که مورد نفرت مردم باشند. اين مسأله محسناتى دارد.

چنين دولت‌هایى هميشه باج‌هاى بزرگ مى‌دهند که بمانند، اما از آنجایى که در داخل کشور زير پاى خود را سفت احساس نمى‌کنند تا مى‌توانند مى‌چاپند و بيشتر از پيش مردم را از خود ناراضى مى‌کنند. بعد در لحظه‌اى که هميشه پيش مى‌آيد ناگهان مردم منفجر مى‌شوند.

به طور معمول اين لحظه هم هميشه مقطعى است که اين دولت‌ها به فکر انجام سلسله‌اى از کارهاى عام‌المنفعه مى‌افتند. به زمان سقوط شاه که فکر کنيم مى‌بينيم اين تحليل درست است. در مقطع سال ۱۳۵۶بيشترين کار عمرانى در ايران انجام مى‌شد. اما ناگهان سقوط آمد.

در حقيقت علت واقعى سقوط، شاه نبود امکان فعاليت سياسى بود. نيروهاى سياسى همه در زير زمين بودند و به دليل پنهان بودن همانند نوعى سم در بدنه اجتماعى حرکت مى‌کردند. اين حادثه امروز هم تکرار شده. گرچه به ظاهر پليس مخفى جمهورى اسلامى قوى است، اما در حقيقت حادثه زمانى که بخواهد رخ بدهد از جایى و به گونه‌اى رخ خواهد داد که قابل پيش‌بينى نيست.

به هرحال ما امروز رو در روى يک نسل از دست رفته هستيم. دو روز پيش با خانم روانپزشکى ناهار مى‌خوردم که در سن چهارده سالگى، هنگامى که از کلاس انگليسى در خيابان کاخ بيرون آمده بود دستگير شد. در اوين به ضرب کابل‌هاى هادى غفارى که مرتب به سر و صورت او مى‌کوبيد بينى‌اش شکست.

به خانه‌اش ريختند. دو خواهر و پدرش را نيز دستگير کردند. جرم پدر اين بود که چرا به عنوان يک نظامى سلاحى در خانه دارد. امروز خدمات اين خانم پزشک در اختيار آمريکایيان قرار گرفته. اين يک نمونه از مغزهایى است که از کشور گريخته‌اند.

بدون شک خاطرات زندان ايرج مصداقى يکى از اسناد قابل تأمل زمان حال است و به عنوان سندى قابل اعتماد مورد استفاده پژوهشگران قرار خواهد گرفت. تنها تأسف من اين است که چرا ما دور دنيا پراکنده هستيم و نمى‌توانيم نيروى کار خود را در جایى معين متمرکز کنيم.

اين هم هست که اى کاش زندان نبود تا خاطرات زندانى وجود داشته باشد. اکنون ما رو در رو با ده‌ها خاطرات زندان هستيم. من زمانى که آغاز به نوشتن اين مقاله کردم قصد داشتم به نکات زيادى اشاره بکنم.

ميل داشتم نقطه نظراتم را درباره سازمان مجاهدين خلق و ديگر گروه‌ها بگويم و همچنين قصد داشتم ايرج مصداقى را به يک چالش فکرى دعوت کنم. اما واقعيت اين است که اين کارها براى جامعه ما زود است.

اين کارها متعلق به زمانى است که تمامى گروه‌بندى‌هاى سياسى از آزادى عمل برخوردار باشند و آنگاه انسان مى‌تواند نظرات خود را بيان کند. پس در نتيجه مقال را در همينجا درز مى‌گيرم. خواندن اين کتاب را که با نثر شيوایى نوشته شده به همه توصيه مى‌کنم.