عفت ماهباز، فراموشم مکن

شهرنوش پارسی‌پور

به دستم داد يک دست بنفشه
فراموشم مکن گفتا هميشه

کتاب فراموشم مکن، خاطرات زندان عفت ماهباز با اين يک بيت شعر آغاز مى‌شود. اين زندانى سابق از اعضا و هوداران سازمان چريک‌هاى فدائى اکثريت است و از جمله آن دسته از افرادى‌ست که وابستگى سازمانى خود را فرموش نمى‌کنند.

ماهباز به روشنى جزو دلسوختگان زندان‌هاى جمهورى اسلامى‌ست. برادر او على ماهباز و همسر او شاپور در زندان‌هاى جمهورى اسلامى به اعدام محکوم شده و کشته شده‌اند. خود او زمان درازى را در زندان گذرانده و با دو تراژدى موازى روبرو بوده است: تراژدى زندانى بودن و رنج بردن و تراژدى در تضاد بودن و عذاب کشيدن در ميان برخى از زندانيان.

مى‌دانيم که در جريان‌هاى آغاز انقلاب اسلامى حزب توده در کنار حزب الله قرار گرفت و تنگاتنگ به همکارى با اين جريان پرداخت. اين را نيز مى‌دانيم که سازمان چريک‌هاى فدائى در جريان مبارزات خود به دو شاخه بزرگ منشعب شد: چريک‌ها فدائى خلق، شاخه اقليت و چريک‌هاى فدائى خلق، شاخه اکثريت.

شاخه اکثريت به حزب توده پيوست و عملا مشى مسلحانه را کنار گذاشت و کم و بيش به همکارى با دستگاه حکومتى پرداخت، اما اين ماه عسل دوران بسيار کوتاهى داشت. حزب توده در اواخر سال ١٣٦٠ تحت تعقيب جمهورى اسلامى قرار گرفت و در دنباله راه سازمان چريک‌هاى اکثريت نيز مورد هجوم دولت قرار گرفت.

پس اعضاى حزب توده و چريک‌هاى اکثريت نيز به خيل زندانيان جمهورى اسلامى پيوستند. اين در حالى بود که اعضاى سازمان مجاهدين خلق ايران به صورت انبوه در زندان به سر مى‌بردند. در عين حال اعضا و هواداران چندين و چند سازمان سياسى چپ ايران نيز در زندان بودند.

ميان اين دوگروه زندانى به دلايل روشن سياسى حالت تضاد و ستيز وجود داشت. اعضاى چريک‌هاى اکثريت و حزب توده مورد نفرت سازمان چريک‌هاى اقليت و برخى ديگر از گروه‌هاى سياسى قرار داشتند. چنين وضعيتى شرايط زندان را بسيار نامطلوب مى‌کرد.

به قرارى که عفت ماهباز گزارش مى‌دهد در سلول‌ها دو سفره جداگانه انداخته مى‌شد و در همه چيز مرزبندى و جدایى وجود داشت. بايد در فضاى تنگ زندان باشيد تا متوجه شويد چنين وضعيتى چه بلائى به سر زندانى مى‌آورد.

فضاى زندان‌هاى جمهورى اسلامى بسيار تلخ و نکبت‌بار بود. زندان‌بانان از هر فرصتى براى آزار و اذيت زندانيان استفاده مى‌کردند. براى جمهورى اسلامى تفاوت نداشت که زندانى صاحب چه عقيده‌اى ست، چون اين جمهورى با تمام قوا تلاش مى‌کرد تا زندانيان را به چهره حزب‌الله درآورد.

البته از آنجائى که چنين چيزى غير ممکن است انواع و اقسام آزارها و اذيت‌ها انجام مى‌شد تا اين مهم اتفاق بيفتد. زندان‌بانان جمهورى اسلامى حالت آن شخصيت يونانى را داشتند که در تنگه‌اى که به شهر منجر مى‌شد نشسته بود و تختى داشت. تازه واردان را روى تخت مى‌خوابانيد و آنها را اندازه مى‌گرفت. اگر کوتاه‌تر از تخت بودند آنقدر آن‌ها را مى‌کشيد تا اندازه تخت بشوند و اگر آنها بلندتر بودند پايشان را مى‌بريد تا اندازه تخت بشوند.

اين حرف به سادگى معنايش اين است که تمامى زندانيان جمهورى اسلامى دائم در معرض اذيت و آزار بودند. بخشى از اين اذيت و آزار از ناحيه زندانيانى انجام مى‌شد که با عنوان تواب به خدمت جمهورى درآمده بودند و انواع گرفتاری‌ها را براى زندانيان فراهم مى‌آوردند.

اما بدون شک بدترين نوع شکنجه حالت بايکوت بود که زندانيان سياسى سر موضع نسبت به يکديگر روا مى‌داشتند. بدين ترتيب عفت ماهباز به جرم چريک اکثريت بودن مورد بايکوت بخشى از زندانيان قرار گرفته بود.

در خواندن اين خاطرات متوجه مى‌شويم که در آخرين تحليل توده‌اى‌ها و اکثريتى‌ها در کنار هم قرار گرفته بودند. ظاهرا تا آنجا که من متوجه شدم برادر عفت به عنوان مجاهد اعدام شده بوده است چه به اين دليل و چه به دليل تاکتيک‌هاى ويژه مجاهدين، رابطه آنها با عفت خوب بوده است. من خود نيز در زندان شاهد بودم که مجاهدين مى‌کوشيدند با صاحبان تمامى عقايد و نظريات با تولرانس و تسامح برخورد کنند.

کتاب فرموشم مکن، اثر عفت ماهباز

به بخشى از خاطرات ماهباز توجه کنيد:
«برخورد بچه‌ها هم کمى بهتر به نظر مى‌رسيد، اما بايد فاصله را حفظ مى‌کرديم و يادمان نمى‌رفت که آن ديگرى هستيم. مجاهدين افراد جالبى بودند که با آن‌ها راحت‌تر مى‌شد زندگى کرد.

برخورد آنها برعکس چپ‌هاى انقلابى بود. دلايل اين موضوع برايم کاملا مشخص نيست. آيا به دليل اين که افراد مجاهد بيش‌تر از توده‌ى مردم بودند رفتارشان اين گونه شايسته و مناسب با ديگر گروه‌هاى فکرى بود، يا مسايلى ديگر در اين زمينه موثر بود؟ بعدها در بازى واليبال دانستم که مجاهدين هم براى انقلابيون چپ آن ديگرى هستند.»

البته شايد ماهباز به اين نکته ساده توجه ندارد که صاحبان عقايد نزديک به يکديگر چنان که در مواردى اختلاف پيدا کنند اختلافاتشان شکل بسيار بارزترى به خود مى‌گيرد، چنان که در مورد مجاهدين و حزب الله صدق مى‌کند.

اين دو گروه از نظرگاه طبقاتى تنگاتنگ با يکديگر خويشاوند هستند، اما تضاد آنها در مقايسه با گروه‌هاى ديگر بسيار بارزتر است و در جريان تصفيه‌هاى خونين سال‌هاى دهه شصت مجاهدين بيشترين ضربه را خوردند. برگرديم به عف ماهباز.

بدون شک عفت زن عاشقى ست. او با عشقى بى‌دريغ شوهرش را دوست مى‌دارد. ازدواج آنها اگرچه به صورت سازمانى رخ داده، اما با عشق فراوانى توام بوده است. در نامه‌اى براى شوهرش مى‌نويسد:

«شاپور، خوب‌ترين عزيزم
شهريور چند روزى ست که از راه رسيده. ماه عاشق و روزهاى آشنایى. هنوز هم آن دختر عاشق ٢٠ ساله را که با چشمان بسته‌اش بالاى قله دماوند آرزو مى‌کند، به وضوح به ياد مى‌آورم... هنوز هم عاشقم، عاشق تو و همه‌ى آن چيزهایى که در اين عشق پيوندمان مى‌داد و هنوز شور آن دختر ٢٠ ساله را دارم.

اما امروز با اطمينان بيشتر به آينده که از آن ماست مى‌نگرم... به دهکده روبرو، و خانه‌هايش که زندگى با همه‌ى زيبایى‌اش در آن جريان دارد، مى‌نگرم و با فاصله‌اى نه چندان دور قلب‌مان با آن‌ها و هماهنگ با ضربان نيرومند زندگى مى‌تپد و من و تو نيز در فاصله‌اى بسيار کم محبوس بين ديوارها، مدت‌هاست که همديگر را نديده‌ايم...»

عفت ماهباز، زندانى سرموضع مى‌کوشد رفتار درستى داشته باشد. او نيز همانند همه کسانى که به عقايد سياسى خود به طور جدى وفادارند مى‌کوشد رفتار مناسب و شايسته‌اى داشته باشد. نماز نمى‌خواند مگر پس از آن که به شدت تنبيه مى‌شود. اين تنبيه‌ها در مقطع سال ١٣٦٧ رخ داده و شرح آن مرا وسوسه مى‌کند که فکر کنم دستى نامرئى با اين کتک‌زدن‌ها مى‌کوشيده با وادار کردن زندانيان چپ به نمازخوانى آنها را از خطر اعدام محافظت کند.

مقطع فاجعه بار ١٣٦٧ اما تمامى زندانيانى را که خود داوطلبانه نماز مى‌خواندند، زير عنوان منافق به جوخه اعدام مى‌سپارد. گرچه ماهباز نمى‌گويد اما اين واقعيتی‌ست که چريک‌هاى اکثريت و توده‌اى‌ها در مقايسه با گروه‌هاى ديگر اعدامى محدودترى داشتند. دليل اين امر عقل سليم خود اين زندانى‌ها بود که از آغاز انقلاب متوجه وضعيت بين‌المللى بودند و بيشتر مدارا مى‌کردند.

جنبش دانش‌آموزى و دانشجویى ايران در مقطع سال‌هاى ١٣٦٠ بخشى از سرگل‌هاى خود را در مبارزه از دست داد. به اين بخش از کتاب توجه کنيد:

«...پايم را روى سطل آشغال مى‌گذاشتم و به روى شوفاژ يو شکل مى‌رفتم و به پنجره‌ى باريک تکيه مى‌دادم. از لاى کرکره‌هاى آهنين که فقط مى‌شد سمت پائين را ديد، زندانيان را نگاه مى‌کردم. زن، مرد و يا کودکى به دنبال مادر. شب هنگام بازگشت به سلول‌ها آن‌ها را دوباره مى‌شمردم.

...در يک صبح پائيزى، پسربچه‌اى دو-سه ساله توجه‌ام را جلب کرد. او در آغوش مادرش مى‌خنديد. شب هنگام مادرش کمى مى‌لنگيد و کودک بى‌هيچ شادى‌اى در کنار او آهسته راه مى‌رفت. مشخص بود چه پيش آمده. صبح فردا کودک به دنبال مادر با نق نق راه مى‌رفت.

شب هنگام با صداى فرياد و شيون کودک به بالاى شوفاژ پريدم. مادرش به سختى راه مى‌رفت. او فرياد مى‌زد و چادر مادرش را مى‌کشيد...»

خواندن کتاب عفت ماهباز را که توسط نشر باران در سوئد منتشر شده به همه توصيه مى‌کنم. اين کتاب با صميميت و علاقمندى نوشته شده و شرح مستندى‌ست از زندان‌هاى دوران جمهورى اسلامى.