مأمور متولد سال موش

شهرنوش پارسی‌پور

در کتاب «سگ و زمستان بلند» کوشيده بودم زندگى يک مرد چپ‌گرا را که دچار شک عقيدتى شده و در همان حال با خانواده محافظه‌کارش دچار مشکل است، بررسى کنم.

بدون شک خواندن کتاب «هيچ يا همه» که زير عنوان «صفر تا بى‌نهايت» نيز ترجمه شده بود، در شکل‌گيرى اين اثر نقش داشت. آرتور کويستلر در اين کتاب مى‌کوشد شرايط دوران تفتيش عقايد استالين را بازبينى کند.

من اين کتاب را با علاقه و کنجکاوى خوانده بودم. در «سگ و زمستان بلند» مى‌کوشيدم حالت ايرانى اين مسأله را کشف کنم.

البته روشن است که اين دو کتاب، کوچک‌ترين شباهتى به يکديگر ندارند، بلکه شايد صرفاً حالتى مشابه در دو کتاب وجود داشته باشد.

شايد اواخر شهريورماه بود که کار ماشين کردن کتابم را به پايان بردم. نسخه‌اى از آن در دست دوستم، الهه مهربان سميعى بود.

در آن موقع هفته‌اى سه بار صبح‌ها به کلاس زبان انجمن ايران و فرانسه و هفته‌اى سه بار نيز بعد از ظهرها به کلاس زبان انجمن ايران و انگليس مى‌رفتم.

آن روز صبح، عازم کلاس فرانسه بودم که در زدند. دو مأمور ساواک پشت در بودند. آن‌ها ورقه‌اى به من نشان دادند که حکم جلبم بود.

من که سر دعوا با ساواک را نداشتم با کمال ادب با آن‌ها دست دادم. ماموران بسيار تعجب کرده بودند، اما شايد درست به همين دليل، رفتارى کاملاً مودبانه داشتند.

خانه را گشتند و روشن بود در جست‌وجوى چيزى هستند که بعد فهميدم مجله تماشا بوده است. من البته مجله تماشا را نمى‌خواندم.

شرح کامل اين دستگيرى و بقيه دوران زندان در کتاب «خاطرات زندان» نوشته شده است و شرح آن‌ها در اينجا بيهوده به نظر مى‌رسد. فقط بعضى نکات را که مضحک است، دوباره‌نويسى مى‌کنم و شايد البته در اصل کتاب نيز آن‌ها را ننوشته باشم.

هنگامى که وارد ساختمان اوين شدم مرا به اتاقى وارد کردند که سه مرد در آن حضور داشتند. يکى از آن‌ها با حالت پرخاش از من پرسيد: براى چه ما تو را دستگير کرديم؟

پرسش عجيبى بود و من بى‌درنگ پاسخ دادم: براى اين‌که من از تلويزيون استعفا داده‌ام. مرد پرخاشگرانه پرسيد: براى چه استعفا دادى؟

من نيز در حالى که به درستى پاسخ مى‌دادم در همان حال، دائم فکر مى‌کردم اين مرد در کدام يک از سال‌هاى چينى متولد شده؟ واقعيت اين است که خشونت او باعث شد من کم کم دچار ترس بشوم و بالاخره زمانى رسيد که به گريه افتادم.

روبه‌روى مرد روى صندلى نشسته بودم و در حالى که اشک از چشمانم فرو مى‌ريخت، آب بينى‌ام هم راه افتاده بود. اما جرأت نداشتم از جعبه کلينکس روى ميز، دستمالى بردارم.

مى‌ترسيدم دستمال را بردارم و او با مشت محکم روى دستم بکوبد. اما فکر اين‌که اين مرد در چه سالى متولد شده‌، باعث مى‌شد که بر ترسم غلبه کنم.

عاقبت اين مرد که بعدها دانستم نام او پرويزى است در حالى که انگشت شصتش را از لاى انگشت‌هاى ديگر بيرون آورده و دستش را مشت کرده بود و جلوى بينى‌ام تکان مى‌داد گفت:

چنان دارى مرا عصبانى مى‌کنى که الان ممکن است دماغت را به هم بمالم. واقعيت اين است که هيچ دليلى براى عصبانيت اين شخص وجود نداشت و من جز راستگویى کار ديگرى نکرده بودم.

لحظه‌اى رسيده بود که به اين نتيجه رسيده بودم او بايد متولد سال موش باشد. پرسيدم: آيا شما متولد سال ۱۳۱۵ هستيد؟

مرد خشمگين ساواک، که در حقيقت همانند هنرپيشه ماهرى تظاهر به خشم مى‌کرد، ناگهان حالتش عوض شد. حالت تعجب در قيافه‌اش پيدا شد و روى صندلى عقب نشست.

پرسيد: از کجا فهميدى؟ بدين ترتيب بود که آسترولوژى چينى به کمک من آمد، و در همين‌جا به اطلاع متولدان سال موش مى‌رسانم که اين کشف من ابداً به اين معنا نبود که متولدان سال موش کارمندان ساواک هستند.

کارمندان ساواک در ميان تمامى علامت‌هاى آسترولوژيکى به دنيا آمده بودند و من بسيارى از آن‌ها را در آنجا يافتم، فقط در رفتار و منش اين مرد حالتى وجود داشت که باعث شد من فکر کنم او در سال موش به دنيا آمده و حدسم درست از کار درآمد.

بعدتر رفتار اين مردان، مودبانه‌تر شد و فکر مى‌کنم علت آن حضور يک خويشاوند ما در ميان آن‌ها بود که در مقام بالایى قرار داشت و مادرم به او تلفن کرده بود.

حضور اين خويشاوند، بى‌آن‌که نامش هرگز برده شود باعث شد که ساواکيان ديگر کارى به کار من نداشته باشند. حالا کتاب‌هاى ضد کمونيستى را در اختيار من مى‌گذاشتند تا انديشه کمونيزم را از مغز من بيرون بکشند.

به راستى نيازى به اين کار نبود، چرا که من کمونيست نبودم، که البته خودم را سوسياليست مى‌دانستم، آن هم به سبک سوئدى. معاون زندان شخصى بود به نام سروان روحى که کتاب‌هاى ضد کمونيسم را در اختيار من مى‌گذاشت.

به او گفتم من علاقه‌اى به خواندن اين کتاب‌ها ندارم و اگر مى‌شود ديوان‌هاى شعر در اختيار من بگذاريد. بدين ترتيب بود که مجموعه نفيسى از اشعار حافظ و گزيده غزليات شمس وارد سلول من شد.

کشف کردم که سروان روحى در ماه دى به دنيا آمده، به او گفتم دکتر غلامحسين ساعدى نيز متولد دى‌ماه است. او آشکارا خوشحال شد.

من اطلاع داشتم که در آن لحظه ساعدى در زندان است و برايم بسيار جالب بود که ببينم زندانبان از اين‌که از جهتى شبيه زندانى خود شده، خوشحال است.

شنيدم اين سروان روحى پس از انقلاب خودکشى کرد. چقدر اين حرف واقعيت داشته باشد، بى‌اطلاع هستم. شخصيت ديگر زندان سروان دادرس بود.

يک‌بار از او پرسيدم براى چه گلسرخى و دانشيان را اعدام کرديد؟ او پس از لحظه‌اى فکر، گفت: ساواک هم مى‌تواند همانند هر کس و هر مقامى اشتباه کند.

سروان روحى علاقه‌اى به گلسرخى نداشت، اما به نحوى شديد به دانشيان احترام مى‌گذاشت. گفت ما کوشش زيادى کرديم تا جلوى اعدام دانشيان را بگيريم.

علت اين امر به قرارى که توضيح مى‌داد، پدر دانشيان بود که از مأموران ساواک بود. بنا به گفته او هنگامى که دانشيان متوجه شغل پدرش شده بود، تمامى افراد خانواده‌اش را زير بال گرفته بود و هرگز اجازه نداده بود نان پدرش را بخورند.

بدين ترتيب درام شخصيت دانشيان پيچ غريبى پيدا مى‌کند. قيام پسر عليه پدر. از قول شخصى شنيده‌ام که در روز اعدام گلسرخى و دانشيان، سرهنگ وزيرى، ریيس زندان اوين تمامى زندانيان را به خط کرده و به همه آن‌ها پرخاش کرده و گفته دانشيان با همه آن‌ها فرق دارد و روح والا و بزرگى دارد.

سپس جعبه سيگارش را بيرون آورده و گفته پسرم سيگار بردار! و او در پاسخ با ادب گفته: متشکرم، من از سيگار شما نمى‌کشم.

من شخصاً در آن موقع فکر مى‌کردم پليس امنيتى در تمامى کشورها وجود دارد و در ايران هم وجود دارد و نامش ساواک است. براى من روشن بود که هر دولتى که در ايران به وجود بيايد، پليس امنيتى ديگرى به وجود خواهد آورد.

با اين حال، هنوز هم برايم اين پرسش باقى مانده که چرا ساواک اين همه بدنام بود. به هرحال در زندان ساواک بود که من گزيده غزليات ديوان شمس را از ابتدا تا انتها خواندم و به اوج لذت رسيدم.

يکى از مهربان‌ترين مردمان دنيا را ديدم که پيرمرد مأمور توزيع قند و چاى بود که به من آموخت چگونه با استفاده از نمک عقد چاى را از ليوانم پاک کنم.

اين هم حقيقتى است که تلاش من براى گفت و گو با مأموران ساواک و اثبات اين‌که رفتار آن‌ها ناخوشايند است به نتيجه‌اى نرسيد.

ظاهراً فواره چون بلند شود، سرنگون شود. بدون شک اعدام گلسرخى و دانشيان يکى از عوامل اصلى سقوط حکومت شاه بود.