ماسک سادگی من، ماسک بدجنسی فروزش

شهرنوش پارسی‌پور

در برنامه پیشین گفتم که فروزش، دختری از خویشاوندان ما، موجودی شیطان و باهوش و در عین حال بدجنس بود. گفتم که او مرا وادار کرد تا برای نخستین بار در زندگی مشروب بخورم. البته من ادعا کرده بودم که اگر اراده کنم، می‌توانم روی آب راه بروم؛ و فروزش گفته بود که اگر بسیار قادرم، چند استکان عرق بخورم و مست نشوم. من نیز این شرط را پذیرفته بودم و بعد که با خوردن مشروب حالم بسیار بد شده بود، متوجه شدم که فروزش موجود شروری است و بهتر است حد و مرزی با او تعیین کرد.

امروز اما می‌خواهم این مسأله را از زاویه دیگری بررسی کنم. آیا به راستی این فروزش بود که مرا وادار به خوردن مشروب کرد؟ و یا نه؛ خود من بودم که دلم خواسته بود مشروب بخورم؟ من در این سال‌ها بارها به این مسأله فکر کرده‌ام. به خوبی به یاد می‌آورم که ما از تماشای فیلم زندگی حضرت مسیح که در آن دیده بودیم که مسیح، چگونه روی آب راه می‌رود، باز می‌گشتیم و درباره فیلم بحث می‌کردیم. من گفتم: «فکر می‌کنم، من هم اگر اراده کنم، می‌توانم روی آب راه بروم.»

در لحظه‌ای که این جمله را گفتم، اطمینان داشتم فروزش خواهد گفت، «اگر می‌توانی روی آب راه بروی، بیا و چند استکان عرق بخور ببینم چه کار می‌کنی؟» پس در نتیجه من که آدم ساده و خوبی بودم، داشتم از بدجنسی فروزش که دختر شیطانی بود، سوء استفاده می‌کردم.

من نه به صراحت، اما به نحوی ناخودآگاه مدتی بود متوجه شده بودم که فروزش می‌خواهد هر طور که شده به من مشروب بدهد و تأثیر آن را روی من آزمایش بکند. پس در آن لحظه که گفتم می‌توانم روی آب راه بروم، مطمئن بودم که او نیز پیشنهاد مشروب‌خواری خواهد داد. در نتیجه این واقعیتی است که من از بدجنسی فروزش استفاده کردم تا فرصتی برای مشروب‌خواری پیدا کنم.

البته شما خواهید گفت که این موضوع بی‌اهمیت چه ارزشی دارد که آن را در رادیو بگوییم. اما من می‌خواهم نتیجه‌ای بگیرم. آیا هنگامی که افراد شرور پیدا می‌شوند و ما را گول می‌زنند و فریب می‌دهند خود ما نقشی در این فریب خوردن بازی نمی‌کنیم؟ آیا خود ما عامل فریب خوردن خودمان نیستیم؟ آیا خود ما نیستیم که بعضی از آدم‌ها را شیطان می‌کنیم؟

مگر ما همان نیستیم که رقصیدن را حرام می‌کنیم و بعد در خلوت می‌رقصیم؟ یا به رقص دیگران نگاه می‌کنیم؟ مگر ما نیستیم که مشروب الکلی را حرام می‌کنیم؛ اما چون گاهی به آن نیاز داریم، برخی از افراد را وادار می‌کنیم تا آن را برای ما بسازند؟

در جامعه سنتی ما افراد وابسته به اقلیت‌های مذهبی مشروب درست می‌کردند. آن وقت ما مشروب آن‌ها را می‌خوردیم؛ اما حکم هم صادر می‌کردیم که آن‌ها نجس هستند. ما رفتار جنسی را حرام می‌کنیم؛ و بعد چون نیازمند آن هستیم، دسته‌ای از زنان و مردان را وادار به انجام این عمل حرام می‌کنیم و به آن‌ها می‌آموزیم تا در خفا زندگی کنند. ما در حقیقت ماسک معصومیت به چهره می‌زنیم. راستی هیچ وقت فکر کرده‌اید که ما چه قدر ماسک‌های مختلف در گنجه روح خود داریم که در فرصت‌های مختلف از آن‌ها استفاده می‌کنیم.

اکنون این پرسش برای من مطرح می‌شود: فروزش بدجنس تر بود یا من؟ همه می‌دانستند فروزش دختر بدجنسی است. در این حالت می‌شود گفت که این فروزش به رغم آن که بدجنس بود، اما در مقایسه با من ماسک‌های محدودتری داشت. من اما انواع فکرها و اندیشه‌های مختلف به ذهنم می‌رسید؛ منتهی آن‌چه که مردم از من می‌دیدند، سادگی و متانت بود.

پس در نتیجه من به اندازه فروزش بدجنس نبودم؛ اما از بدجنسی او استفاده می‌کردم. همان طور که دیگرانی که می‌خواستند خبری را به گوش کسی برسانند و خودشان نمی‌خواستند پیش‌قدم شوند، آن خبر را به عنوان یک راز به فروزش می‌گفتند. آن‌ها مطمئن بودند که فروزش می‌رود و این خبر را به آن شخص می‌رساند. پس فروزش شاید در حقیقت نه بدجنس، بلکه احمق‌تر از دیگران بود؛ و در نتیجه ماسک بدجنسی را به عنوان یک ماسک دائمی به چهره خود می‌زد.

در این لحظه به یاد یک فیلم قدیمی مکزیکی می‌افتم. در این فیلم مرد بسیار نجیبی (یا بگوییم مردی که از ماسک نجابت بیشتر از هر ماسکی استفاده می‌کرد) همسر، دو دختر و پسر خود را در خانه‌ای حبس کرده بود. او به آن‌ها تلقین کرده بود که مردم در خارج از این خانه همه شرور و گنه‌کار هستند. وظیفه‌ای که بر عهده افراد خانواده گذاشته بود، تولید مرگ موش بود، چرا که او به آن‌ها تلقین کرده بود که موش تمام دنیای بیرون را فرا گرفته و دیگر جایی برای زندگی باقی نمانده.

بعد اما هفته‌ای یک بار از خانه بیرون می‌رفت و مرگ موش‌ها را می‌فروخت. بعد شراب می‌خورد و به سراغ یک زن روسپی می‌رفت. در بازگشت به خانه این اسرار را برای زنش تعریف می‌کرد و زن را دچار افسردگی شدیدی می‌نمود. مرد آن قدر نجابت تصنعی را در ذهن افراد خانواده‌اش بزرگ کرده بود که خودش نیز در دام آن افتاده بود، و چون در دام بود، گاهی از دام بیرون می‌جست و به اصطلاح دمی به خمره می‌زد؛ و چون دچار احساس گناه بود، همه چیز را برای زنش تعریف می‌کرد.

اما عاقبت شتر گرفتاری جلوی خانه او هم خوابید. دختر و پسر مرد که در سن بلوغ بودند و حق هیچ گونه معاشرتی را با کسی نداشتند، از سر جوانی و چنان که افتد و دانی، عاشق یکدیگر شدند. این‌جا مرد هنگامی که مسأله را کشف کرد، به مرحله جنون رسید. دو بچه را آن قدر کتک زد که تا پای مرگ رفتند و بعد خودش نیز از شدت غلبه احساسات سکته کرد و مرد.

در صحنه‌های نهایی فیلم افراد خانواده به اداره پلیس رفتند و مرگ پدر را گزارش دادند. بعد اما همگی وحشت‌زده از میان شهری که به نظرشان پر از موش بود، به سوی خانه رفتند و در را به روی خود بستند.

می‌شود گفت این مرد از نوع آدم‌هایی بود که ماسک‌های محدودی دارند و ماسک یک دیکتاتور پرهیزکار بر او غلبه کرده بود. چنان که ماسک یک آدم بدجنس بر فروزش غلبه کرده بود. واقعیتی است که من گاهی فروزش را در لحظات معصومیت حقیقی دیده بودم. دیده بودم که دردهایش را اعتراف می‌کند و با تمام وجود اشک می‌ریزد.

شاید فروزش از سادگی شدید رنج می‌برد و این سادگی را پشت ماسک آدم بدجنس پنهان کرده بود و به این طریق برای خود پایگاه دفاعی درست کرده بود. شاید او در پس و پشت ذهن ساده خود چنین استدلال کرده بود که اگر حرف الف را به ب بگوید و بر عکس، این تصور پیدا خواهد شد که او آدم باهوشی است.

مرد نجیب فیلم مکزیکی روان مرکزی خانواده خود را تشکیل می‌داد و چشم همه به او بود. فروزش اما به دلیل بدجنسی همیشه موضوع صحبت دیگران بود. همیشه او کاری کرده بود که دیگران برای یکدیگر شرح می‌دادند. البته او بسیار دور از آن بود که به روان جمعی تبدیل شود، اما موضوع صحبت دائمی بود.

حالا به راستی این پرسش پیش می‌آید که چرا ما همه ترجیح می‌دهیم ماسک شخصیت معینی را به صورت بزنیم؟ چرا چنگیزخان ادعای بی‌رحمی داشت؟ و چرا گاندی تا آن حد صلح‌جو بود؟ مسأله عجیب این است که این مرد صلح‌جو هرگز با همسر خود ارتباطی نداشته است. چرا او باید زندگی یک زن را بسوزاند تا بر طبق سنت یک همسر داشته باشد؟ و آیا می‌توانیم در زندگی چنگیزخان لحظه‌ای را بیابیم که او ماسک بی‌رحمی را از صورت خود برداشته باشد؟

به اطراف خود نگاه کنید. آدم‌هایی را می‌بینید که یک عمر کامل را با گذاشتن یک ماسک به صورت سپری می‌کنند. جالب است که گاهی خود آن‌ها به وجود ماسک واقف هستند. یعنی همیشه واقف هستند. در یک فیلم فرانسوی مردی که نماینده مجلس بود، همیشه ساکت بود. عاقبت خبرنگاری به اعتراض از او پرسید چرا حرف نمی‌زنید؟ مرد گفت، من نماینده لال هستم. این شخصیتی است که به نقش خود واقف است؛ اما ماسک را همیشه بر چهره نگاه می‌دارد. اینک اما من در آستانه ۶۲ سالگی و در حالی که فروزش مرده است، به این پرسش اساسی رسیده‌ام: کدام یک از ما بدجنس‌تر بود؟ من یا فروزش؟