سرطان، پایان زندگی نیست

هادی ناصری

با هجدهمین قسمت از سلسله مطالب درآمدی بر سرطان به پایان آن رسیدیم. در این مطالب سعی شد تا سرطان‌های روبه گسترش و مهم در ایران و جهان مورد بررسی اجمالی قرار گیرند. همان‌طور که در اولین قسمت مطالب نیز گفته شد سرطان یکی از موارد اصلی چالش‌برانگیز سلامتی انسان‌ها در سالیان اخیر است که با پیشرفت‌های شگرف پرشکی، امید به درمان و ریشه‌کنی آن بسیار افزایش یافته است.

در طول بیش از یک سال که از نگاشتن این مجموعه مطالب گذشت، سرطان‌های مهم در ۱۶ مطلب به‌طور ساده بحث شد. سرطان‌های روده بزرگ، ریه، بیضه، کلیه، پروستات، تیروئید، مثانه، کبد، استخوان، مری، پوست، معده، گردن رحم، پانکراس، حنجره و خون ۱۶ سرطان مورد بحث مطالب را تشکیل می‌دادند. برخی از این سرطان‌ها مانند کلیه و تیروئید بسیار اندک بحث شده‌اند به‌طوری که برخی مخاطبان شاید نام آن‌ها را هم نشنیده باشند و برخی دیگر مانند ریه و حنجره بسیار مورد بحث قرار گرفته‌اند.

اما دراین مجموعه مطالب، از بحث و بررسی سرطان سینه پرهیز کردیم زیرا حجم مطالب ارائه شده در مورد سرطان سینه در رسانه‌ها، کتب و مقالات (چه برای عموم و چه تخصصی) بسیار زیاد است و تکرار آن‌ها مخاطب را خسته خواهد کرد.

سعی کردیم تا در این مطالب علاوه بر معرفی سرطان، مهم‌ترین موضوعات طرح شده در ارتباط با آن سرطان را نیز مورد توجه قرار دهیم و برخی نکاتی را که در سایر منابع به آن‌ها کمتر اشاره شده است و یا اشاره نمی‌شود نیز طرح کنیم.

برای مثال در ارتباط با سرطان روده بزرگ و مثانه از آداب غلط زندگی صحبت شد که با به تأخیر انداختن دفع ادرار و مدفوع خطر ابتلا به سرطان مثانه و روده بزرگ بسیار افزایش خواهد یافت.

در آخرین قسمت این مجموعه مطالب، خلاصه‌وار به برخی نکات حاشیه‌ای سرطان می‌پردازیم:

عوارض درمان سرطان:

درمان سرطان عوارضی دارد. از عوارض شیمی درمانی می‌توان به حالت تهوع و استفراغ، عوارض سیستم ایمنی و خونی، عوارض پوستی، بی‌اشتهایی، خستگی، ریزش مو، درد، عفونت، مشکلات عصبی، مشکلات انعقادی خون، عوارض دهان، اسهال، یبوست،اختلالات کلیوی، اختلالات جنسی، ادم (ورم کردن) اشاره کرد.

باید این نکته را در نظر داشت که داروهای شیمی درمانی بسیار سمّی هستند و علاوه بر نابود کردن سلول‌های سرطانی بر سلول‌های طبیعی بدن هم اثر می‌گذارند. علاوه بر این در شیمی درمانی معمولاً از چند داروی مخلتف (در اصطلاح از یک رژیم دارویی) استفاده می‌شود که خود اثرات سمی این روش را افزایش می‌دهد.

پرتو درمانی نیز به نوبه خود می‌تواند عوارضی داشته باشد. از مهم‌ترین این عوارض می توان به خستگی، ریزش مو، اثر بر خون و پوست ناحیه تحت درمان و اثرات گوارشی نام برد. مباحث مربوط به هر کدام از این عوارض به دقت توسط تیم درمانی برای بیمار توضیح داده می‌شوند.

داروهای شیمی درمانی روی مناطقی از بدن که تقسیم سریع سلولی دارند اثر می‌گذارند که علاوه بر ضایعه سرطانی شامل پوست، مو و مغز استخوان که وظیفه خون سازی را بر عهده دارد نیز می‌شود. بنابراین عوارض حاصله مانند ریزش مو و مشکلات پوستی، کاهش سلول‌های خونی ـ ایمنی (مانند گلبول‌های سفید) و مشکلات انعقادی به دلیل کاهش تولید پلاکت‌های خون ناشی از همین اثرات داروهای شیمی درمانی است.

مواد رادیواکتیو که از آن‌ها برای پرتو درمانی استفاده می‌شود نیز با محدودیت بیشتر چنین اثراتی را دارند. گاهی اوقات در اثر پرتودرمانی نامناسب پوست و بافت‌های مجاور ناحیه سرطان دچار (در اصطلاح) سوختگی و آسیب می‌شوند و گاهی اوقات نیز خود پرتو درمانی باعث بروز سرطانی دیگر و یا دست‌اندازی ضایعه به نقاط دیگر بدن می‌شود که البته این امر با پیشرفت‌های اخیر در علم رادیولوژی بسیار کاهش یافته است.

ایدز و سرطان:

متأسفانه ایدز و برخی انواع سرطان‌ها رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند. ویروس ایدز با تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌تواند موجب بروز انواع بیماری‌ها از جمله سرطان شود اما برخی سرطان‌ها با ابتلا به ایدز احتمال بیشتری برای ظهور در بدن دارند. از جمله این سرطان‌ها؛ ریه، دهان و گوارش، گردنه‌ رحم و انواع لنفوم خواهد بود.

کنترل درد در سرطان:

درد در سرطان موضوع شایعی است. گروهی از مردم سرطان را با درد جانکاه آن می‌شناسند. باید توجه کرد که درد در هر سرطان الگوی هشدار دهندگی متفاوتی دارد، در بیشتر سرطان‌ها درد در انتهای بیماری ظاهر می‌شود که نشان از وخامت اوضاع دارد و در برخی دیگر در ابتدای بیماری که هشدار مطلوبی برای فرد خواهد بود.

همچنین الگوی درد در هر فرد متفاوت از فرد دیگری است. درد در سرطان بیشتر از ناحیه ضایعه سرطانی به علت دست‌اندازی و یا تهاجم به بافت‌های اطراف خود و یا فشار روی بافت‌های حساس مانند اعصاب به وجود می‌آید.

برای کنترل درد از داروها و دیگر روش‌ها جدا و یا توأم استفاده می‌شود. دردهای خفیف با داروهای ضد درد و التهاب معمولی مانند ضد التهاب‌های غیر استروئیدی (NSAIDs) و دردهای شدید را با داروهای غیر مخدر قوی و انواع مخدرها کنترل می‌کنند.

گاهی درد با این داروها برطرف نمی‌شود بنابراین با دیگر روش‌ها اقدام به کاهش و یا حذف درد می کنند. با جراحی و برداشتن ضایعه سرطانی، پرتودرمانی برای کاهش حجم ضایعه، فیزیوتراپی اختصاصی، روش‌های روان درمانی، طب سوزنی، داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور می‌توان در کاهش یا حذف درد قدم موثری برداشت. گاهی اوقات نیز پزشک معالج اقدام به مسدود کردن عصب خواهد کرد.

رفتارشناسی سرطان:

علم رفتارشناسی علاوه بر سایر زمینه‌ها می‌تواند در سرطان‌شناسی نیز کمک بزرگی به حساب آید. مدتی طولانی نیست که دانشمندان به رفتارشناسی سرطان در بدن توجه ویژه‌ای کرده‌اند. رفتار سرطان در بدن به دو قسمت رفتار سرطان نسبت به درمان (پاسخ به درمان) و رفتار عمومی سرطان در بدن تقسیم می‌شود.

یک نوع سرطان در بدن دو شخص رفتار متفاوتی را دارد. رفتار سرطان در بدن هر شخص به وضعیت بدنی و رفتار متقابل بدن نسبت به ضایعه سرطانی بستگی دارد. سرطان می‌تواند در مقابل سیستم ایمنی قوی چندین نوع پاسخ متفاوت دهد که این امر برای سیستم ایمنی متوسط تا ضعیف نیز صادق است. گاهی اوقات مشاهده شده است که پاسخ ابتدایی سیستم ایمنی (Immune System Primary Response) به سرطان منجر به حذف خود ضایعه و دست‌اندازی‌های نزدیک (تهاجم) آن شده است و گاهی نیز مشاهده شده است که پاسخ ابتدایی سیستم ایمنی موجب گسترش و غیرقابل کنترل شدن ضایعه شده است.

ممکن است سیستم ایمنی قادر به حذف ضایعه نباشد که در آن صورت سعی می‌کند ضایعه را محدود کند. این پاسخ بیشتر در تومورهای خوشخیم دیده می‌شود که تومور محدود شده با سرعت اندکی به رشد و بزرگ شدن ادامه داده و یا در همان مرحله متوقف می‌شود.

اگر در طی زمان با تغییرات ژنتیکی و جهش، تومور بتواند قابلیت تبدیل شدن به ضایعه بدخیم را پیدا کند آنگاه با تهاجم به بافت‌های اطراف، رفتاری نو از خود نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از تومورهای خوش‌خیم پس از طی زمان مشخصی قابلیت بدخیم شدن را پیدا می‌کنند.

گاهی اوقات سیستم ایمنی بدن، ضایعه را در نقطه اولیه خود حذف می‌کند اما نمی‌تواند به‌طور مناسب دست‌اندازی‌ها را حذف یا محدود کند که در نیمی از موارد مشاهده می‌شود که ضایعات با سرعت بیشتری (ناشی از این تحریک) در بدن پخش می‌شوند.

پاسخ به درمان نیز بخش دیگری از رفتارشناسی سرطان است. دو ضایعه مشابه در بدن دو فرد، یکسان به درمان پاسخ نمی‌دهند و در یک فرد ممکن است تنها با دریافت داروی شیمی درمانی ضایعه بهبود یابد و در فرد دیگری با رژیم‌های طولانی مدت دارویی به همراه پرتودرمانی و جراحی هم رشد و گسترش ضایعه متوقف نشود.

سرطان در کودکان:

از هر ۳۰۰ مورد سرطان یک مورد مربوط به سرطان در کودکان است. سالانه از هر یک میلیون کودک، ۱۳۰ مورد جدید سرطان شناسایی می‌شود. بیشترین میزان سرطان در کودکان را سرطان کلیه (تومور ویلمز) سرطان‌های خون و انواع لنفوم تشکیل می‌دهند.

سرطان در کودکان با بزرگسالان تفاوت دارد که به دلیل ویژگی‌های رشدی و بدنی کودک است. درمان و تیم درمانی نیز در کودکان مبتلا به سرطان متفاوت از بزرگسالان است. کودکان به دلیل رشد سریع معمولاً به شیمی درمانی پاسخ بهتری می‌دهند. نیازهای روانی و تغذیه‌ای کودکان مبتلا به سرطان نیز کاملاً متفاوت از بزرگسالان است.

وضعیت سرطان در ایران:

وزارت بهداشت ایران از سال ۱۳۷۵ خورشیدی به‌طور منظم اقدام به جمع‌آوری اطلاعات و ثبت موارد سرطان از سطح کشور نمود که این تلاش‌ها چند سال بعد و در سال ۱۳۸۲ در کتاب «گزارش کشوری ثبت موارد سرطانی» منتشر شد.

بنابراین اطلاعات در سال ۱۳۸۲ حدود پنجاه هزار مورد جدید سرطان در کشور ثبت شده است که ۷۰ درصد موارد را دربر می‌گیرد زیرا آمار مربوط به بیمارستان‌ها و گورستان‌ها در آن گنجانده نشده است. در سال ۱۳۸۴ حدود پنجاه و شش هزار مورد جدید سرطان به ثبت رسیده است که مجدداً آمار بیمارستانی و گورستانی در آن وجود ندارد.

اشکالاتی که در ثبت سرطان در ایران هنوز هم موجودند به شرح زیر است: ثبت موارد سرطانی از طریق آزمایشگاه‌های پاتولوژی و در نتیجه عدم ثبت موارد بیمارستانی و گورستانی. کم‌شماری در برخی استان‌ها. عدم ثبت مواردی خاص از سرطان‌ها.

آخرین برآوردها معرف وجود یک‌صد بیمار سرطانی به ازای یکصدهزار نفر جمعیت ایران است که حداقل ۱۵ برابر از آمریکای شمالی و ۱۲ برابر از اروپای غربی کمتر است. شایع‌ترین سرطان‌ها بر اساس کل جمعیت مرد و زن در سال ۱۳۸۴ به ترتیب شامل سرطان‌های پوست (با ۸۴۸۲ مورد)، سینه (با ۵۹۸۱ مورد)، معده (با ۵۸۳۱ مورد)، روده بزرگ (با ۴۰۵۶ مورد)، مثانه (با ۳۹۳۶ مورد) و مری (با ۳۰۴۶ مورد) هستند، دیگر موارد به ترتیب شامل سرطان‌های دستگاه خونساز، پروستات، دستگاه لنفاوی و ریه است.

از نظر نسبت جنسی موارد ابتلا نیز در سال ۱۳۸۴ حدود سی و یک هزار مورد از موارد را مردان و حدود بیست و چهار هزار مورد را زنان تشکیل می‌دادند. (آمارها از کتاب «سرطان در ایران» مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نقل شده‌اند.)

با این وجود باید گفت که با پیشرفت علم پزشکی امید می‌رود تا سرطان از یک بیماری بسیار کشنده به یک بیماری بدون تلفات تبدیل شود که این مستلزم کمک همه افراد است. تنها خودمان با کمک به خودمان می توانیم سرطان را پیشگیری، درمان و ریشه‌کن کنیم.