| رادیو زمانه > خارج از سیاست > محیط زیست > سرقت منابع زیستی | ||
سرقت منابع زیستی
بیژن روحانیrohani@radiozamaneh.comدر سال ۱۴۹۲ ملکه ایزابل و پادشاه فردیناند، امتیاز انحصاری کشف و فتح سرزمین‌های جدید را به کریستوفر کلمبوس، دریانورد اهل جنوآ، اهدا کردند.
یک سال بعد از آن پاپ الکساندر ششم در فرمانی تمام «سرزمین‌ها و جزایر واقع در صد فرسخی غرب و جنوب مجمع الجزایر آزورز به سمت هندوستان را که کشف شده یا پس از آن قرار بود کشف شوند» به فردیناند و ایزابل، پادشاه و ملکه، اهدا کرد؛ در حالی که هنوز هیچ پادشاه کاتولیکی بر این سرزمین‌های «کشف نشده» حکومت نمی‌کرد. به این ترتیب مردمان و سرزمین‌هایی که چنین مورد بذل و بخشش قرار می‌گرفتند، منبع ثروت بی‌پایانی برای کسانی شدند که تا سال‌ها از آنها به طور انحصاری بهره‌برداری می‌کردند.
میراث این بهره‌برداری اما تا زمان کنونی نیز تدوام داشته و تنها شکل و صورت خود را عوض کرده است. اکنون یکی از مهم‌ترین مسائل چالش برانگیز مابین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته و ثروتمند همین حق بهره‌برداری از منابع حیاتی و یا سرقت گونه‌های زیستی است. بحث مهمی که پایش به مهم‌ترین نشست‌ها و پیمان‌های جهانی نیز باز شده و جایگاه مهمی در حقوق محیط زیست و منابع حیاتی دارد. در جهانی که منابع حیاتی به سرعت رو به پایان است و تنوع زیستی آن با خطرات فراوانی تهدید می‌شود، نزاع بر سر حق مالکیت منابع زیستی و بیولوژیک اجتناب ناپذیر است. آن‌چه طی دهه‌های اخیر سرقت منابع زیستی یا Biopiracy نامیده شده در اصطلاح به استفاده از منابع حیاتی و زیستی در کشورها و مناطق در حال توسعه توسط شرکت‌های بزرگ فراملیتی بدون پرداختن حقوق مادی و معنوی کامل به آن سرزمین‌ها گفته می‌شود. با این‌حال این اصطلاح اکنون به دایره‌ی بزرگ‌تری از فعالیت‌ها نیز اطلاق می‌شود. در تازه‌ترین نشست حفظ تنوع زیستی که هفته‌ی گذشته در شهر ناگویا در ژاپن به کار خود خاتمه داد، یکی از مهم‌ترین بحث‌ها و جدل‌ها هم‌چنان بر سر دامنه‌ی سرقت زیستی و لزوم محدود کردن آن بود.
این بهره‌برداری می‌تواند شامل استفاده از منابع گیاهی، بیولوژیک، ژنتیک، جانوری و یا حتی دانش‌های سنتی استفاده از چنین منابعی باشد. در مورد اخیر می‌توان به تجاری کردن داروهای سنتی و گیاهی بدون در نظر گرفتن هرگونه حق مالکیت برای جوامعی اشاره کرد که در اصل این دانش‌ها (مثلاً دانش تهیه‌ی داروهای سنتی) از ابداعات آنها طی سده‌های طولانی بوده است. اعتراض‌ها در دهه‌های اخیر بیشتر حول این محور بوده است که نمی‌توان حق بهره‌برداری انحصاری از این منابع را به شرکت‌های بزرگ فراملیتی تازه از راه رسیده‌ای واگذار کرد که در ازای بهره‌برداری از منابع زیستی و یا دانش‌های بومی و سنتی، جوامع در حال توسعه را در منافع اقتصادی خود شریک نمی‌کنند. شرکت‌های بزرگ عمدتاً غذایی، دارویی و بهداشتی و آرایشی در رقابت با رقبای تجاری خود در پی به دست آوردن حق انحصاری استفاده از این منابع هستند، اما در کنار این استفاده‌ی بی حد و حصر، تاکنون سرمایه‌گذاری‌های اساسی برای حفظ و گسترش تنوع زیستی در نقاط گوناگون جهان صورت نگرفته است. مطابق گزارش‌ها و آمارهای سازمان ملل متحد، تنوع زیستی در جهان به شدت در معرض خطر قرار دارد و صنایع مختلف که از این منابع سودجویی می‌کنند باید برای حفظ آن سرمایه‌گذاری‌های فراوان انجام دهند. دانش بومی و سنتی استفاده از تنوع منابع زیستی در جهان، سالیان طولانی نزد کشاورزان و یا مردمان بومی ساکن سرزمین‌های مختلف بوده و آنها این دانش را نسل به نسل، آزادانه و رایگان به دیگران منتقل کرده‌اند، اما در جهان امروزی با استفاده از مفاهیم حقوقی‌ای مانند «پروانه‌ی انحصاری»، شرکت‌های بزرگ مدعی حق انحصاری بهره‌بردای از این منابع هستند و محصولات خود را اغلب با دستکاری‌های ژنتیک به فروش می‌رسانند. برخی کشورهای جهان سوم و یا در حال توسعه اکنون متوجه این قضیه شده‌اند که در آینده‌ای نه چندان دور باید بهای بسیار هنگفتی برای بهره‌مند شدن از محصولاتی بپردازند که امکان دارد به زودی منشا بومی آنها به کلی از میان برود.
در برابر این اعتراضات پاسخ‌هایی هم از سوی کشورهای ثروتمندتر و پیشرفته وجود دارد که بهره‌برداری یا استثمار منابع حیاتی را با نقض قوانینی مانند حق مالکیت معنوی و حق تکثیر (قوانین کپی رایت) مقایسه می‌کنند و می‌گویند در موارد اخیر نیز کشورهای فقیرتر یا در حال توسعه به‌طور مداوم از بسیاری محصولات کشورهای ثروتمندتر بدون پرداخت حق مالکیت معنوی استفاده می‌کنند. هرازگاهی جدال حقوقی بزرگی بر سر مفهوم و چگونگی اعطای این حقوق انحصاری به شرکت‌ها و بنگاه‌های بزرگ در جریان است. برخی کشورها و هم‌چنین سازمان‌ها و نهادهای جهانی و غیر دولتی، اعطای پروانه‌های حق مالکیت در خصوص مواد بیولوژیک، ژنتیک و هم‌چنین موجودات زنده را ناعادلانه توصیف کرده و آن را با بذل و بخشش «سرزمین‌های جدید» در سده‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی مقایسه می‌کنند. در این خصوص تاکنون چندین دعوای حقوقی بزرگ و بین‌المللی به راه افتاده است که از جمله می‌توان به ماجرای حقوقی بر سر استفاده از درختان هندی چریش یا آزاددرخت با خواص درمانی، برنج باسماتی، نوع خاصی از گل بابونه، لوبیای مکزیکی انولا، گیاه آفریقایی هودیا، نوشیدنی سنتی پوزول متعلق به قوم مایا، درخت آمریکای جنوبی سینکونا با خواص درمانی و صدها پرونده‌ی دیگر اشاره کرد که از جمله مواردی هستند که در سال‌های اخیر در خصوص آنها بحث و دعوای حقوقی فراوانی به وجود آمده و در برخی موارد منجر به لغو پروانه‌های بهره‌برداری انحصاری متعلق به شرکت‌های بزرگ شده است. در این راه قدم‌های حقوقی و سیاسی دیگری نیز در سطح بین‌المللی برداشته شده، اما هنوز تا رسیدن به یک راه حل همه‌جانبه راه درازی باقی مانده است. در گفتارهای بعدی به جنبه‌های دیگر و مثال‌های بیشتری از سرقت منابع زیستی خواهیم پرداخت. منابع برای مطالعه بیشتر در این زمینه: Daniel F. Robinson, Confronting Biopiracy: Challenges, Cases and International Debates, Earthscan, 2010. Ikechi Mgbeoji, Global biopiracy: patents, plants and indigenous knowledge, University of British Columbia Press, 2005. Vandana Shiva, Biopiracy: The Plunder of Nature and Knowledge, South End Press, 1997. Vandana Shiva, Stolen Harvest: The Hijacking of the Global Food Supply, South End Press, 2000.  مطالب مرتبط • نشست تنوع زیستی در ناگویا • نابودی تنوع زیستی و تغییرات آب و هوا |
||
