از ماتیس تا ماله‏ویچ

محمد عبدی

خیلی‌ها نمی‌دانند که موزه افسانه‌ای هرمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه، سال گذشته شعبه‌ای هم در آمستردام افتتاح کرده است. نکته جالب این که این شعبه هلندی، در یک نمایشگاه عظیم با نام «ماتیس تا ماله‏ویچ؛ پیشگامان هنر مدرن» بخشی از آثار مدرنیست‌های اولیه و برجسته جهان را یکجا رو در روی تماشاگران غربی‌ای قرار می‌دهد که غالباً امکان یا حوصله سفر به روسیه را ندارند.

موزه هرمیتاژ در هلند

اما این موزه بزرگ روسیه، از نیمه قرن بیستم بود که کم‌کم آثار هنرمندان غربی را توسعه داد و تنها سه چهار دهه قبل با آثاری که دو تاجر روسی با نام‌های سرگئی شوکین و ایوان موروزوف مدت‌ها قبل در پاریس خریداری کرده بودند، صاحب آثاری از پیشگامان مدرنیسم دنیا شد و حالا در یک نمایشگاه فاخر آثار گرانبهایی از هنری ماتیس، پابلو پیکاسو، واسیلی کاندینسکی و کازیمیر ماله‏ویچ را در کنار هم قرار می‏دهد.

این دو تاجر در ابتدا آثار رئالیستی به سبک موزه هرمیتاژ را خریداری می‌کردند، اما از این کار دست کشیدند و ناگهان با آثار سزان و گوگن و ون گوگ آشنا شدند و بدون هیچ پشیمانی، به خریدن این نقاشی‌ها همت گماردند. اما این موزه مدیون فرمان محرمانه استالین در سال ١٩٤٨ برای بسته شدن «موزه هنر غرب» در مسکو هم هست که آثار آن به موزه هرمیتاژ در سن پترزبورگ منتقل شد؛ جایی که از قرن‌ها قبل به نقاشی کلاسیک اختصاص داشت و گنجینه عظیمی را هم گرد آورده بود.

نمایشگاه «ماتیس تا ماله‏ویچ» که تا هفدهم سپتامبر ادامه دارد، هرچند تمام گنجینه امپرسیونیستی و پس از آن موزه هرمیتاژ را در برنمی‌گیرد (و البته همه آثار خریداری‌شده شوکین و موروزوف را هم)، با این حال فرصتی استثنایی است برای تماشای آثاری مهم به ویژه از دو هنرمند بی‌نظیر: ماتیس و پیکاسو.

یکی از مهم‌ترین منابع درباره پیشگامان هنر مدرن، یادداشتی است از ماتیس که در سال ١٩٠٨ نوشته شده است و در آن این نقاش فرانسوی اشاره می‌کند که به وسیله هموار و یک بعدی کردن سطح نقاشی، تزئینات و بیان به یک نقطه مشترک می‏رسند؛ در حالی که نقاشی سنتی با خلق توهم سه بعدی بودن، با صاف نشان‏دادن سطح نقاشی مخالف بود. اثر «بازی بولینگ» در سال ١٩٠٨، نمونه روشنی از این نوع تعریف تازه از نقاشی است که در آن همه چیز در یک سطح قرار دارد و نقاش برای ایجاد توهم سه بعدی هیچ تلاشی نمی‌کند.

هنری ماتیس (Henri Matisse)

ماتیس در سال ١٩٠٩ در مصاحبه‌ای می‌گوید: «نقاش دیگه لازم نیست که خودش رو فدای جزئیات ناقابل بکنه. این کاریه که عکاسی برای ما انجام می‌ده و خیلی هم بهتر این کار رو انجام می‌ده... دیگه بازتاب وقایع تاریخی هم وظیفه نقاشی نیست. این رو می‌شه تو کتاب‌ها پیدا کرد. برای ما نقاشی معنای بالاتری داره. نقاشی به نقاش اجازه می‌ده که تصویرهای دورنی‌ش رو بیان کنه.»

Harmon in Red

این آغاز دورانی است که نقاش برخلاف گذشته، به جای جهان بیرون به جهان درون خود می‌نگرد و شکل و شمایل نقاشی‌های رئالیستی به کل دگرگون می‌شود، و همین منشاء پیدایش و گسترش مکاتب تاثیرگذار در نقاشی و جریان‌های گسترده از فوویست‌ها تا دادائیست‌ها و سوررئالیست‌هاست که شماری از ماندگارترین آثار هنر مدرن را در قرن بیستم خلق کردند.

دوازده نقاشی ماتیس و چهار مجسمه او سهم این نمایشگاه است تا جهان رنگارنگ و جسورانه این نقاش را برای تماشاگرش ترسیم کند. متفاوت بودن رنگ‌ها و شادابی آنها در «اتاق قرمز»، یا «ظرف‌ها و میوه‌ها روی یک فرش قرمز و سیاه» و «مراکشی سبزپوش ایستاده» جلب توجه می‌کند و قدرت نقاش در آفرینش، در «آفتابگردان ها در یک گلدان». همچنین تلاش ماتیس برای یک بعدی کردن سطح نقاشی‏ها را می‌توان در بیشتر آثار این مجموعه حس کرد.

vase of Sunflowers

اما نقاش نابغه قرن بیستم، پابلو پیکاسو هم از همان نقاشی‌های بیست سالگی‌اش، جهان تو در تو و پیچیده خود را با نگاهی متمایز به انسان ترسیم می‌کند و ابایی ندارد که از نقاشان پیش از خود به‌کل متفاوت باشد. پیکاسو در جواب سوالی درباره فرضیه او در نقاشی، به سادگی می‏گوید: «خلبان اجازه نداره با کسی حرف بزنه!»

اما جهان تودرتوی پیکاسو و تم‌های مورد علاقه‌اش را می‌توان در آثاری چون «حمام گرفتن»، «زن نشسته» و از همه مهم‌تر در «عروس جنگل» به روشنی دید؛ آثاری که همه در سال طلایی ١٩٠٨ (سالی بسیار مهم برای فوویست‏ها) نقاشی شده‌اند، زمانی که پیکاسو فقط ٢٧ سال داشت.

فوویست‌ها هم بخش ویژه‌ای در نمایشگاه دارند و آثاری چون «لوسی و شریک زندگی‌اش» و «خانمی با کلاه سیاه» از کیس ون دانگن و «دختران» اثر ژرژ رائو چشمگیر هستند (که این آخری تصویری غریب از فاحشه‌ها ارائه می‌کند که برگرفته از نوع نگاه و پیشینه زندگی مذهبی نقاش است.)

آندره دورن هم جایگاه ویژه‌ای در نمایشگاه دارد و نه اثرش جلوه‌ای از کار این نقاش فرانسوی را برجسته می‌کنند که با طبیعت بی‌جان‌های متفاوت، شکل مدرنی از نقاشی اشیای بی‌جان و مناظر را پیش روی مخاطبش قرار می‌دهد.

در مجموع، هفتاد و پنج نقاشی در این نمایشگاه گرد آمده که تصاویر همه آنها در کتاب نفیسی با نام «ماتیس تا ماله‏ویچ» توسط موزه هرمیتاژ آمستردام به چاپ رسیده است.

در این کتاب، در ابتدا کوریتور نمایشگاه، هنک ون اوس، درباره چگونگی شکل‌گیری این نمایشگاه و حرکت پیشگامان هنر مدرن توضیح می‌دهد و پس از آن، مقاله مفصلی درباره سرگئی شوکین و دیگرانی که این آثار را خریداری و به روسیه برده‌اند، به همراه عکس‌های نادری از این تابلوها در خانه‌های آنها، به چاپ رسیده است.

در ادامه، با تحلیلی درباره آثار ماتیس نوشته آلبرت کوستنویچ روبرو هستیم، همچنین تحلیل‌هایی درباره فوویست‌ها و پیکاسو به طور جداگانه نوشته همین نویسنده، و تحلیلی بر کار آندره دورن نوشته ناتالیا دمینا.