«واژه‏های پارسی سره در برابر واژه‏های بیگانه»

ایرج ادیب‌زاده

«به جای ابتدا: نخست
به جای احتیاج: نیاز
به جای مؤنث: ماده
به جای ماساژ: مشت و مال
به جای مرتجع: واپس‏گرا»

از خانم ژاله‏ دفتریان، کارگزار انجمن پارسی‏گویان و دوست‏داران فرهنگ ایران، می‏پرسم که هدف یا آرمان این انجمن از تهیه‏ی این واژ‏ه‏نامه چه بوده است؟

زمانی که کار این انجمن شناسانده شد و هم‏وطنان به تلاش‏های انجمن آگاهی پیدا کردند، از ما می‏پرسیدند که برای به کار بردن واژه‏های فارسی از چه کتاب‏ها و نوشته‏هایی می‏توانند سود ببرند. به ‏‏آنها می‏گفتیم تمام این واژه‏‏ها در فرهنگ‏نامه‏های مختلف هست.

روی جلد کتاب «واژه‏های پارسی سره در برابر واژه‏های بیگانه»

ولی دریافتیم که این فرهنگ‏نامه‏ها همه کتاب‏های بسیار کلفتی هستند که در کتاب‏‏خانه‏ها جای دارند و در دست‏رس مردم، هر زمانی که به آن نیاز دارند، نیست.

برای ساده‏تر کردن کار هم‏میهنان، بر این شدیم که واژه‏هایی را که در درازای روز و در گفت‏وگوها به کار می‏برند، در یک واژه‏نامه‏ی کوچک توجیبی بیاوریم که همه‏جا در دست‏رس باشد؛ بانوان بتوانند آن را در کیف‏ و سروران در جیب‏هایشان بگذراند. یا اگر پشت فرمان نشسته‏اند و واژه‏ی کوچکی به ذهن‏شان می‏رسد، دو دقیقه‏ی دیگر بتوانند ماشین را کنار خیابان نگاه دارند و آن را پیدا کنند.

از خود واژه‏نامه‏ بگویید؛ چگونه می‏شود پارسی‏گویی کرد؟

ما نتوانسته‏ایم همه‏ی واژه‏هایی را که به زبان فارسی سرازیر شده، در این واژه‏نامه بیاوریم. این واژ‏ه‏ها بسیار بیش از این است.

هم‏میهنان باید بدانند به دنبال هر واژه‏ای که بخواهند بگردند، در این واژ‏ه‏نامه پیدایش نمی‏کنند. چرایی آن هم این است که اگر می‏خواستیم همه را بگذاریم، باز همان داستان واژه‏نامه یا فرهنگ‏نامه‏های کلفت و بزرگی می‏شد که دیگر در جیب یا کیف جای نمی‏گرفت و باز توی کتاب‏خانه‏ها می‏رفت.

بنابراین ما تلاش کردیم آن‏چه را که مردم در درازای روز نیاز دارند به زبان بیاورند، در این واژه‏نامه بگذاریم و برای گفت‏وگوی روزانه یا نوشتار دم‏دستی می‏توانند از آن سود ببرند.

آیا واژه‏ای در این واژه‏نامه آورده‏اید که از خودتان ساخته باشید؟

خیر، انجمن پارسی‏گویان به هیچ‏روی واژه‏ای از خودش نساخته است. آن‏چه در این واژه‏نامه دیده می‏شود، همه را از واژه‏نامه‏هایی مانند عمید، معین، فرهنگ پهلوی، دهخدا، پاسداران فرهنگ ایران و یا واژه‏یاب آقای پرتو بیرون کشیده‏ایم. در پیش‏گفتار هم نام همه‏ی واژه‏نامه‏هایی را که از آن سود برده‏ایم گذاشته‏ایم.

ما به این گونه کار می‏کردیم که هر هفته دور هم می‏نشستیم، هرکدام از ما یکی از این واژه‏نامه‏ها را به دست می‏گرفت و برای نمونه برای پیدا کردن واژه‏ی «سوءظن» نگاه می‏کردیم که معین، عمید، پرتو و… چه واژه‏‏ای را جای‏گزین کرده‏اند. آن‏ها را روبرداری می‏کردیم و در این واژه‏نامه می‏آوردیم.

ژاله‌ی دفتریان، مسئول انجمن پارسی گویان در پاریس

نگارش این واژه‏نامه چقدر طول کشید؟

چیزی دوروبر چهار تا پنج سال کار کردیم تا این واژه‏نامه بیرون آمد.

خانم دفتریان برخی واژه‏ها بین‏المللی هستند و در همه‏جا و همه‏ی زبان‏ها وارد شده‏اند؛ مانند رادیو، تاکسی، پلیس و… با این واژ‏ه‏ها چگونه کنار آمده‏اید؟

همه‏ی ما می‏دانیم که واژه‏ها از زبانی به زبان دیگری به میهمانی می‏روند و گاهی هم در سرزمین تازه جا خوش می‏کنند و برای همیشه آن‏جا می‏نشینند و پاگیر می‏شوند؛ مانند واژه‏ی «weekend» که از زبان انگلیسی وارد زبان فرانسه شده و فرانسوی‏ها هم به‏کار می‏برند. جلوی این را به هیچ روی نمی‏شود گرفت.

همین این برای زبان پارسی هم هست، اما درصدی دارد. تا ۱۵درصد −‏ما باز هم بالاتر می‏رویم و می‏گوییم تا ۲۰درصد− واژه‏های یک زبان اگر از زبان دیگری باشد، جای دشواری نیست. ولی زمانی که ۷۵ تا ۸۰درصد یک زبان از زبان‏های دیگر باشد و واژه‏ها از سرزمین‏های دیگر به این زبان سرازیر شده باشند، آن زبان یک‏زبانی خود را از دست داده است.

از این‌روست که انجمن پارسی‏گویان فشارش روی زبان فارسی است که این واژه‏های بیگانه را تا جایی که می‏شود، کنار بگذاریم و ‏آن‏هایی را که برابرش را داریم، جای‏گزین کنیم.

ولی همان‏طور که شما گفتید، بسیاری از واژ‏ها مانند تلویزیون، رادیو و… همه‏جاگیر هستند. همه آن‏ها را می‏شناسند و می‏توانند به‏کار ببرند. ما روی این واژه‏ها سخنی نداریم.

آینده‏ی این واژه‏نامه را چگونه می‏بینید؟ و فکر می‏کنید چند نسل طول می‏کشد تا همه پارسی‏گویی کنند؟

اگر بخواهیم بگوییم همه‏ی مردم ایران زمین تا جایی که می‏شود و به همین روشی که من هم‏اکنون گفت‏وگو می‏کنم، پارسی‏گویی کنند، به دو نسل نیاز دارد. ولی به گونه‏ای که هم دولت و وزارت آموزش و پرورش در این زمینه همکاری کند و بر این اندیشه باشد که در این راه هزینه کند، دیگر در کتاب‏هایی تازه‏ای که بیرون می‏دهند، واژه‏های بیگانه نباشد و هم‏ پدر و مادرها در خانه با فرزندانشان به واژه‏های فارسی سره سخن بگویند.

هرچند می‏دانم به دور از به گفته‏ای، راستی و درستی‏ها است، کمی ‏از حقیقت به دور است (ناچارم واژه‏ی تازی آن را بگویم) و به گونه‏ای خواب و خیال است. ولی اگر چنین شود تا دو نسل دیگر کسی واژه‏های بیگانه را به این اندازه به‏کار نمی‏برد. بسیار بسیار کم‏تر خواهد شد.

تمبر پستی،نشانه‏ی انجمن پارسی‏گویان که بز کوهی بالدار و یکی از آثار باستانی گذشته‏ی ایران است

ممکن است چند نمونه از واژه‏های این کتاب را نام ببرید؟

پیش از آن، می‏خواهم به هم‏میهنان و هم‏زبانانم اشاره‏ای بکنم؛ اگر انجمن پارسی‏گویان می‏گوید واژ‏ه‏های بیگانه را کنار بگذاریم، به این گونه نیست که بگوییم به هیچ روی نه در کتاب‏ها نوشته شود و نه پدر و مادرها از آن سخنی بگویند. چرا که ما نمی‏خواهیم از فرهنگ گذشته‏‏مان مانند مولوی‏، حافظ، سعدی و… به‏دور باشیم و فرزندان‏مان آن‏ها را یاد نگیرند.

سخن ما بر سر این است که برای نمونه یک ایرانی اگر بخواهد بگوید «ارجحیت»، از پنج بار چهار بار واژه‏ی ارجحیت را به‏کار می‏برد و یک‏بار می‏گوید «برتری». پیشنهاد انجمن پارسی‏گویان این است که ارجحیت را یک بار به‏کار ببرید و چهار بار دیگر را بگویید: برتری.

یا در برابر واژه‏ای مانند «زحمت» ما واژه‏های: دردسر، رنجه، سختی، آزار، گرفتاری، دشواری و گیرودار را داریم. ما تمام این واژ‏ها را در برابر واژه‏ی زحمت می‏توانیم به‏کار ببریم.

یا به جای «شجاع»، می‏توانیم بگوییم: دلیر، نترس، پردل، بی‏پروا، یل، گیل، گرد و دلاور.

ببینید با به کار بردن یک واژه‏ی شجاع، چند واژه‏ی سره و زیبا را به گورستان فراموشی می‏سپاریم.
بنابراین اگر تلاش کنیم واژه‏های فارسی‏ای را که می‏شناسیم و پدر و مادرها در دبستان، دبیرستان و دانشگاه خوانده‏اند و با ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏آن‏ها آشنا هستند، بیشتر به زبان بیاوریم تا واژه‏های بیگانه را، زبان فارسی بسیار بسیار از واژه‏های بیگانه آسوده خواهد شد.

چند واژه‏ را هم من یادداشت کرده‏ام:

و در پایان بفرمایید کسانی که بخواهند این کتاب را به‏دست بیاورند یا با انجمن پارسی‏گویان تماس بگیرند، باید چکار کنند؟

برای به‏دست آوردن این واژه‏نامه یا برای پیوند با انجمن پارسی‏گویان، می‏توانند با ای‏میل انجمن در ارتباط باشند و از این راه با ما پیوندی برپا کنند. ما واژ‏ه‏نامه را فوری به‏ دست‌شان می‏رسانیم.

من یک سورپریز دیگر هم برای هم‏میهنان دارم و آن این که انجمن پارسی‏گویان با اداره‏ی پست کشور فرانسه برنامه‏ای پیاده کرده‏اند و ما تمبر پستی چاپ کرده‏ایم. نشانه‏ی انجمن پارسی‏گویان که بز کوهی بالدار و یکی از آثار باستانی گذشته‏ی ایران است را داده‏ایم برای‏مان تمبر چاپ کرده‏اند.

اگر هم‏میهنان دوست داشته باشند و بخواهند، می‏توانند این تمبرها را بخرند و مانند هر تمبر پستی دیگری روی پاکت‏شان بچسبانند و به هرجای دنیا که می‏خواهند بفرستند.