روزنامه‌ی نوپای ترکیه: «کار ما طرح سوال است»

احمد سمایی

انتشار روزنامه‌ی «طرف» در ترکیه به یک سال هم نمی‌رسد، ولی در همین مدت کوتاه توانسته‌ است صحنه‌ی رسانه‌ای این کشور را دستخوش تغییرات محسوسی کند. موجی که طرف راه انداخته است، سبب شده که ارتش برای اولین بار آماج انتقادهای گسترده‌ قرار گیرد. مسئولان طرف می‌گویند که رواج روحیه‌ی پرسشگری در میان مردم، خدمتی است که آن‌ها به ترکیه کرده‌اند.

روی جلد روزنامه «طرف»

مردی با چهره‌ای دوستانه،‌ اما خونسرد و سرسخت. این توصیفی بود که پس از گمارده‌شدن ایلقار باسبورگ به ریاست ارتش ترکیه، در باره‌ی وی بر سر زبان‌ها افتاد. در سپتامبر گذشته، باسبورگ خبرنگاران دست‌چین‌شده‌ای را به دفتر خود دعوت کرد و به آنها حالی نمود که قصد دارد با رویه‌ی پیشینیان خود که گاه و بی‌گاه وارد مباحث و کشمکش‌های سیاسی می‌شده‌اند، وداع کند. باسبورگ در آن ملاقات از جمله گفت: «شاید این اولین و آخرین باری باشد که شما من را ملاقات می‌کنید.» او اما به این قول خود یک ماه هم وفادار نماند.

اواسط ماه اکتبر باسبورگ با در اختیارگذاشتن دو هواپیما، شماری از خبرنگاران را به مقر خود فراخواند تا خشم و عصبانیت خود را بیرون بریزد. آلپر گورموس، خبرنگاری که در این کنفرانس مطبوعاتی حضور داشت، برداشتش را این گونه توضیح می‌دهد: «چنین صحنه‌ای را من آخرین بار در جریان کودتای ارتش در سال ۱۹۸۰ شاهد بودم. در پشت صحنه، ۴ فرمانده‌ی نیروهای مسلح و انتظامی ایستاده بودند و رئیس‌شان (باسبورگ) در پشت میکروفون کلمات آتشین و خشم‌آلوده خود را بیرون می‌ریخت: «این آخرین حرف من است. از حالا همه باید حساب کار خودشان را بکنند و در جانب درست بایستند.»

به گفته‌ی گورموس، هر کسی که در سالن بود و یا از طریق تلویزیون مصاحبه را دنبال می‌کرد، متوجه شد که خطاب فرمانده‌ی کل ارتش ترکیه به کیست: «روی سخن باسبورگ در واقع با ما بود. او می‌خواست این پیام را بدهد که «طرف» باید جلوی دهان خودش را بگیرد.»

موی دماغ

«طرف» نوپاترین روزنامه‌ی ترکیه است که از حدود یک سال یپش منتشر می‌شود. با این همه، بیش از هر نشریه‌ی دیگری به آن استناد می‌شود و مقالات و گزارش‌هایش، چه در باره‌ی باند مخفی ارگنه‌کون و چه در باره‌ی جنگ ارتش علیه حزب کارگران کردستان ترکیه ( پ ک ک) بحث برمی‌انگیزد.

این روزنامه‌ هم موی دماغ ارتش شده است و هم تلنگر بیدارکننده‌‌ای است برای روزنامه‌های متعارف و جاافتاده ترکیه. به عبارت دیگر، طرف بهترین سرمشق برای ترکیه است که ژورنالیسم چگونه باید باشد تا جدی گرفته شود. خانم یاسمین کونگار، معاون سردبیر طرف در باره‌ی شیوه‌ی کار این روزنامه می‌گوید: «‌راستش رمز کار ما خیلی ساده است: سوال طرح می‌کنیم. این کاری است که تا کنون در این مملکت کسی جرئت انجامش را نداشته است.»

در صفحه‌ی اول طرف، هر روز زیر نام آن، این جمله هم به چشم می‌خورد: «اندیشیدن یعنی جانب‌دار بودن.» یاسمین گونکار در پاسخ به این سوال که جانب‌داری از که و از چه، پاسخ می‌دهد: «از دمکراسی،‌ از حقوق بشر و از عدالت».

احمد آلتان، سردبیر روزنامه «طرف»

عامل پیوند‌دهنده

نوامبر سال ۲۰۰۷ در آن روزهایی که دست‌اندرکاران طرف در منطقه‌ی کادیکوی استانبول در تدارک انتشار این نشریه بودند، چیزی که انسجام و پیوندشان می‌داد،‌ آرزوی اشاعه‌ی ژورنالیسم در معنای واقعی آن بود. یاسمین کونگار در این باره می‌گوید: «هدف ما این بود که بر مسائلی نور بیاندازیم که در این کشور تا کنون تابو بوده‌اند. می‌خواستیم نشریه‌ای باشیم که جرئت درج همه‌ چیز را دارد، اولین روزنامه‌ی مستقل ترکیه.»

تقریباً‌ همه‌ی نشریات و کانال‌های تلویزیونی ترکیه به کنسرن‌های صنعتی این کشور یا به گروه‌های مذهبی و ایدئولوژیک تعلق دارند و اغلب هم از سوی صاحبانشان از آنها استفاده‌ی ابزاری می‌شود.

کونگار می‌گوید: «وقتی که منافع صاحب روزنامه‌ تعیین‌کننده خط و مشی تحریریه‌ی روزنامه باشد، دیگر باید فاتحه‌ی‌ زورنالیسم را خواند.» کونگار گزارشگر روزنامه‌ی معروف ملیت در واشنگتن بوده است.

سردبیر طرف هم احمد آلتان است که از چهره‌های شاخص چپ ترکیه به شمار می‌رود و در سال‌های ۱۹۹۰ رمان‌های تاریخی- عشقی‌اش در صدر پرفروش‌های کشور بود. نویسنده‌ای همچون مراد بلجه و آلپر گورموس، روزنامه‌نگاری که در بالا از او یاد شد نیز، از دیگر اعضای تحریریه‌ی طرف هستند.

گورموس زمانی که به همکاری با طرف دعوت شد،‌ بی‌کار بود، چون نشریه‌‌اش،‌ یعنی «نکته» را در بهار ۲۰۰۷ ممنوع کرده بودند. اتهام «نکته» این بود که قصد برخی از ژنرال‌های ارتش برای انجام کودتا در سال ۲۰۰۴ را افشا کرده بود.

درسی که رسانه‌های ترکیه از این ماجرا گرفتند این بود که هنوز هم با ارتش قدرتمند و به لحاظ سیاسی با نفوذ کشور که دولتی در درون دولت به حساب می‌آید، نباید درافتاد. اما گورموس با قبول همکاری برای طرف در نشریه‌ای مشغول به کار شد که می‌گفت: می‌شود درافتاد و باید هم درافتاد.

احمد آلتان، سردبیر طرف، رسالت این روزنامه‌ی را چنین تعریف می‌کند: «‌ارتش و رسانه‌های یک کشور که نقش و جایگاه درست خود را پیدا کنند، آن وقت سرنوشت آن کشور بسیار سریع‌تر از حد تصور دستخوش تغییر می‌شود.»

نقشی بی‌بدیل

هنوز مدت زیادی از شروع به کار طرف نگذشته بود که گزارش‌های آن جنجال‌برانگیز شد. پس از حمله اخیر چریک‌های حزب کارگران کردستان ترکیه (پ ک ک) به یک پاسگاه مرزی و کشتن ۱۲ سرباز ترک، روزنامه‌ی طرف اسنادی را منتشر کرد که به موجب آن‌ها رهبری ارتش پیشاپیش از بروز چنین حمله‌ای مطلع بوده است، ولی ظاهراً بروز آن را برای سوق‌دادن پارلمان به تمدید اختیار نیروهای مسلح در حمله به پایگاه‌های پ ک ک در کردستان عراق، مفید می‌دانسته و از همین رو به مقابله با آن برنیامده است.

جنجالی که گزارش مستند طرف به دنبال آورد برای تحریریه‌ی ۴۰ نفری این روزنامه که تیراژش در حدود ۳۵ هزار نسخه است هم، غیرمنتظره بود.

اسحاق آلاتون، از صاحبان سرمایه که با گرایش‌های لیبرالی‌اش در عرصه‌ی سیاسی نیز فعال است می‌گوید که طرف کاری می‌کند که تا کنون کمتر نشریه‌ای جرئت انجام آن را داشته است: «طرف به دسترس‌ناپذیرها دست می‌زند. در ترکیه به گونه‌ای شگفت‌انگیز،‌ چیزهای جدیدی در حال رخ دادن است.»

امید قارداش، دادستان سابق ارتش که اینک به منتقد جدی این نهاد بدل شده نیز، بر آن است که ارتش و ژاندارمری می‌خواهند از هر گونه کنترل و نظارتی مصون باشند. به گفته‌ی قارداش، «طرف در این عرصه‌ نقش بی‌بدیلی بازی می‌کند،‌ چرا که بر شفافیت و پاسخگویی نهادهای یادشده تاکید دارد و خب، این کار را هم تا حد زیادی به تنهایی انجام می‌دهد. در واقع، در حال حاضر، هیچ نشریه‌ی دیگری در ترکیه وجود ندارد که کارش با طرف قابل قیاس باشد».

در همین راستا، یاسمین کونگار، معاون سردبیر طرف می‌گوید: «طرف روزنامه‌ی کوچکی است و ما هم پولی در بساط نداریم. با این وجود، در همین مدت کوتاه توانسته‌ایم صحنه‌ی رسانه‌ای ترکیه را متحول کنیم.»

یاسمین کونگار، معاون سردبیر روزنامه «طرف»

دو رویداد قابل اعتنا

به ویژه بازتاب گسترده‌ی دو مورد خبررسانی موید ادعای کونگار است. یکی آغاز محاکمه علیه ملی‌گرایان افراطی عضو گروه مخفی ارگنه‌کون که این روزها در جریان است. طرف از همان ابتدا تحقیق علیه این باند و توطئه‌های آن به صورت گسترده‌ای پوشش خبری داد و با اسناد و مدارکی که منشتر کرد زمینه‌ی تشکیل دادگاه این باند را فراهم آورد.

این در حالی بود که سایر نشریات یا به این ماجرا بی‌اعتنا ماندند و یا آن را نمایشی از انتقام‌گیری دولت اسلام‌گرای طیب‌ اردوغان از منتقدان (ملی‌گرایش) توصیف کردند. این نشریات، به گفته‌ی کونگار تا مدت‌ها گزارش‌ها و اخبار طرف از وجود گروه ارگنه‌کون و توطئه‌های آن را افسانه و اراجیف می‌دانستند، ولی حالا خودشان محاکمه‌ی جاری این گروه را «محاکمه‌ی قرن» لقب داده‌اند.

مورد دوم، خبررسانی طرف از مطلع‌بودن رهبری ارتش ترکیه از تدارک پ ک ک برای حمله اخیر به یکی از پاسگاه‌های مرزی است. پخش همین خبر بود که رهبری ارتش را به خشم آورد و کنفرانس مطبوعاتی پر توپ و تشری که ذکرش رفت را ترتیب داد تا از طرف زهر چشم بگیرد.

در حمله‌ی یادشده که روز سوم اکتبر روی داد، اعضای پ ک ک به پاسگاه آکو تون تون حمله بردند و ۱۷ سرباز را کشتند. روز ۱۴ اکتبر، روزنامه‌ی طرف اسناد محرمانه و نیز ویدئویی را منتشر کرد که بر دو نکته مهر تایید می‌زدند: اول این که، رهبری ارتش از یک ماه قبل، از تدارک حمله‌ی پ پ ک باخبر بوده است و دوم این که، هواپیماهای جاسوسی ترکیه در تمامی روز حمله تصاویر تحرکات پ ک ک را به ستاد مشترک ارتش مخابره می‌کرده‌اند. طرف در گزارشی که همراه با این اسناد منتشر کرد،‌ پرسید: «چرا باید سربازان ما بی‌خود و بی‌جهت کشته شوند؟»

اظهارات رئیس ستاد ارتش ترکیه در کنفرانس مطبوعاتی یادشده، از دو جهت قابل توجه بود. یکی به خاطر تهدید علنی و آشکارش علیه روزنامه‌ی طرف و دیگری عدم تکذیب اسناد و گزارش منتشرشده توسط این روزنامه. او در عوض گفت که کسانی که این اسناد را در اختیار طرف قرار داده‌اند شناسایی و مجازات خواهند شد.

جالب‌تر اما واکنش‌ها به حرف‌ها و تهدیدهای رئیس ستاد مشترک ارتش بود. خود روزنامه‌ی طرف، روز بعد از کنفرانس مطبوعاتی باسبورگ، در تیتر اصلی‌اش خطاب به او نوشت: «تهدید نکن آقا،‌ مسئولیت قضیه را به عهده بگیر!» و در سرمقاله‌ی همان‌روز، سردبیر، احمد آلتان نوشت: «فکر می‌کنید که می‌توانید ما را مرعوب کنید؟ نمی‌خواهید درک کنید که انسان‌هایی وجود دارند که میهن‌شان را آزاد و خوشبخت می‌خواهند؟»

روی جلد روزنامه «طرف»

نقش جرج سورس و سیا و ...

ترکیه کشوری است که تا امروز نیز ارتش در آن قدرقدرت است و کشوری است که بچه‌ها را به توصیه‌ی ارتش برای سرباز‌شدن تربیت می‌کنند. ولی این روند در حال خدشه‌برداشتن است. حمله‌ی پ ک ک به پاسگاه آکو تون تون و روشنگری‌های روزنامه‌ی طرف سبب شد که ارتش برای اولین بار آماج انتقادهای وسیعی شود.

اتحادیه‌ی روزنامه‌نگاران ترکیه در بیانیه‌ای تهدیدات رئیس ستاد مشترک ارتش علیه روزنامه‌ی طرف را محکوم کرد و آن را غیرقابل قبول خواند. در این بیانیه آمده است: «ما لازم می‌دانیم یادآوری کنیم که در یک دموکراسی هیچ مرجع و مقامی از انتقاد مصون نیست.» روزنامه‌ی معروف صبا نیز از موجی که روشنگری روزنامه‌ی طرف به وجود آورده،‌ چنین نتیجه گرفته است:« ترکیه دیگر ترکیه سابق نیست.»

در این میان عجیب این که، رجب طیب اردوغان که دولتش درگیر رقابتی آشکار و پنهان با ارتش برای محدود کردن قدرت آن است آشکارا جانب ژنرال‌ها را گرفت. او گفت: «‌در این جنگ و مناقشه (علیه پ ک ک) جایی برای ضعف و تعلل نیست. هیچ کس اجازه ندارد، ارتش ما را ضعیف و ناتوان معرفی کند.»

طرف فوراً به این حرف‌های اردوغان واکنش نشان داد و او را «نخست‌وزیر پاشاها» لقب داد. پاشاها لفظی است که برای ژنرال‌های ارتش عثمانی به کار می‌رفته است. البته اظهارات اردغان از یک جهت به سود طرف بود،‌ آن هم از این جهت که به شایعاتی که در مورد وابستگی این روزنامه به دولت و گروه‌های اسلامی نزدیک به آن دامن زده شده بود، پایان داد.

حالا تنها اتهامی که همچنان از سوی محافل ملی‌گرای کمالیست ترکیه علیه طرف اقامه می‌شود، کمک‌گرفتن از جرج سورس (سرمایه‌دار معروف آمریکایی) و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا ( سیا) است.

دیروز نکته،‌ امروز طرف ، فردا ...

واقعیت اما چندان پیچیده نیست. طرف روزنامه‌ای است که به هزینه‌ی دو برادر کتابفروش، یعنی سواس و بصر ارسلان منتشر می‌شود. آنها کل دارایی‌ خود را پشتوانه‌ی انتشار طرف کرده‌اند.

تحریریه‌ی روزنامه‌ در طبقه‌ی چهارم یک کتابفروشی است و برخی از نویسندگان آن الان چند ماهی است که منتظر حقوق خود هستند، ولی با این وجود قصد ندارند به فعالیت در طرف پایان دهند. میزان تیراژ روزنامه‌ مطابق با پیش‌بینی‌هاست، ولی از آگهی و تبلیغات خبری نیست، ‌زیرا به قول یاسمین کونگار، شرکت‌ها و افراد می‌ترسند که با چاپ آگهی در طرف به عنوان دشمن ارتش شناخته شوند.

طرف در همین مدت کوتاهی که انتشار می‌یابد توانسته از شهرت و اعتبار قابل اعتنایی برخوردار شود. با این همه، هم دست‌اندرکاران آن و هم خوانندگانش نگرانند که به زودی انتشارش متوقف شود. و به راستی اگر پولی برای انتشار طرف باقی نماند و یا فشار ارتش غیرقابل تحمل شود، آن وقت این روزنامه چه سرنوشتی پیدا می‌کند؟

پاسخ یاسمین کونگار به این سوال چنین است: «دیروز نکته منتشر می‌شد،‌ امروز طرف منتشر می‌شود، فردا هم روزنامه‌ی دیگری همین رسالت را به عهده خواهد گرفت.» او در حال حاضر از این خرسند است که طرف جریانی را به وجود آورده و تغییر در ذهنیت‌ها را دامن زده است: «مردم کم کم دارند به این امر عادت می‌کنند که پرسشگر‌ی جرم و جنایت نیست. و خوب به وجود‌آمدن همین درک و دریافت خدمت ما به ترکیه است.»

. . .
منابع: روزنامه‌ی زود دویچه سایتونگ و سایت رادیو سراسری آلمان