«هر چیزی را مکتوب نکنیم»

سمیه مومنی

جواد علیزاده، کهنه‌کار کاریکاتور است. بسیاری از مطبوعاتی که زمانی چه در سال‌های پیش و چه پس از انقلاب، ستونی را برای کاریکاتور خالی می‌گذاشته‌اند اثری از او را در کارنامه آن سال‌هایشان دارند.

او به قول خودش یک وبلاگ نیمه شخصی دارد که به طور مستمر اما غیر منظمی آن را به روز می‌کند. سایت رسمی‌تر او، وب‌سایت مجله «طنز و کاریکاتور» و وبسایت مربوط به طنزهای سه بعدی‌اش از طریق لینک‌های وبلاگش قابل دسترسی‌اند.

جواد علیزاده (عکس: پرشین کارتون)

شما یک نشریه تخصصی کاریکاتور دارید. اگر بخواهیم بحث همیشگی وضعیت کاریکاتور در مطبوعات را پیش بکشیم، سوالم این است با توجه به این‌که تعداد نشریاتی مثل شما بسیار اندک است، خیلی از کاریکاتوریست‌های جوان جایی برای کار کردن در مطبوعات ندارند. فکر می‌کنید این کارتونیست‌ها، کجا باید کارشان را ارائه بدهند؟

به عنوان یک نشریه بخش خصوصی، هر کاری که از دستم بر‌می‌آمده انجام داده‌ام. در این ۱۸ سالی که نشریه‌ام را چاپ می‌کردم، کارتونیست‌های زیادی را به اصطلاح کشف کرده‌ام و کارهایشان را در مسابقاتی که در مجله‌مان برگزار می‌کردیم شرکت می‌دادم.

خیلی از کارتونیست‌های امروز مطبوعات، اولین کارهایشان را در مجله ما چاپ کردند و همان جرقه‌ای برایشان بوده که باعث شده وارد مطبوعات شوند. به سهم خودم هیچ کوتاهی نکرده‌ام.

درباره بقیه مطبوعات هم، چه نشریات دولتی و چه نیمه دولتی، همه چیز به سلیقه صاحبان آن نشریات بستگی دارد. این‌که چه نگاهی به کاریکاتور دارند.

گاهی ممکن است کاریکاتور مساله آفرین باشد. معتقدم هدف کاریکاتور باید اعتدال باشد نه افراط. یک کاریکاتور باید بتواند در هر شرایطی کار خودش را انجام دهد و انتقاد خودش را مطرح کند.

کارتونیست موفق کسی است که با انتقادی که مطرح می‌کند هم مردم را بخنداند هم مسوولان را. خنده‌ای که در کار او ایجاد می‌شود بین همه آشتی ایجاد می‌کند و چه بسا بتواند از لحاظ روحی و روانی تاثیر مثبتی روی جامعه بگذارد.

باعث تلطیف احساسات شود و باعث شود مسولان و مردم به هم نزدیک شوند. همیشه چنین هدفی را در کاریکاتور دنبال می‌کردم.

بعضی مواقع که کاریکاتوری مساله آفرین می‌شود، بخشی از آن را به جوانی و بی‌تجربگی آن کاریکاتوریست مربوط می‌دانم که به موضوعاتی می‌پردازد که نیازی به پرداختن به آن‌ها نیست. یعنی هم خودش و هم نشریه‌ای را که در آن کار می‌کند با مشکل مواجه می‌کند.

از کاریکاتورهای جواد علیزاده

چیزی که شما به عنوان هدف خودتان انتخاب کرده‌اید، در چه شرایطی قابل دست‌یابی است؟ آیا این امکان وجود دارد که همه، مسوولان و مردم، با دیدن یک کاریکاتور بخندند و هیچ اتفاقی هم نیافتد؟

چرا فکر می کنید ممکن است دست نیافتنی باشد؟ باید خوشبین باشیم. می‌شود. معتقدم در ایران آزادی بیان وجود دارد. اما مشکل اینجاست که ما تجربه خیلی کمی از دموکراسی را درایران داریم.

پیش از انقلاب هم در مطبوعات کار می‌کردم. آن موقع هم با وجود سانسورهایی که وجودداشت، می‌توانستیم به یک شکلی کارمان را بکنیم. البته الان با آن زمان قابل مقایسه نیست.

بعد از انقلاب فضای خیلی خوبی برای کاریکاتور ایجاد شد، البته به جز سال‌هایی در اواخر دهه ۶۰، که یک‌سری خط قرمزها تعیین شد. من در تمام این سال‌ها در مطبوعات بوده‌ام. خط قرمزها و ممنوعیت‌ها را به طور کامل می‌شناسم.

اگر یک کاریکاتوریست دیدگاه معتدلی داشته باشد و نه این‌که در خدمت احزاب و جناح‌ها باشد، می‌تواند حرف خودش را بزند‌. می‌تواند با استفاده از خلاقیت‌های خاص خودش، به طور غیر مستقیم حرفی را که می‌خواهد بزند. لازم نیست همیشه دیدگاهش را به طور مستقیم در کارهایش نشان بدهد.

ببینید بحثی که اینجا وجود دارد، سطح ظرفیت‌هاست. هرقدر هم که مراقب باشید بالاخره یک جایی کسی می‌تواند به کاری که می‌کنید، ایراد بگیرد. به هر حال کاریکاتور به دلیل ماهیتش، امکان انواع زیادی از تفسیرها را برای مخاطبش ایجاد می‌کند. همین مساله می‌تواند کاریکاتوریست را با مشکل مواجه کند.

مساله این است که یک‌سری خط قرمزهای تعیین شده وجود دارد. یک‌سری خط قرمزها را هم با این‌که جایی نوشته نشده است، همه می‌دانند. کاریکاتوریست باید همه این خط قرمزها را بشناسد.

در نشریه‌مان ستون لطیفه‌ها داریم، بعضی از لطیفه‌هایی که برایمان می‌فرستند، توهین به قومیت‌ها یا مذاهب یا از این دست است. می‌دانیم نباید این‌ها را چاپ کنیم. به هرحال یک کارتونیست باید این مسایل را بداند و رعایت کند.

تصویر جلد یکی از شماره‌‌های مجله «طنز و کاریکاتور» (عکس: وب‌سایت جواد علیزاده)

وقتی وارد عرصه کاریکاتور می‌شویم، مرزهای شوخی‌ها کمی بازتر می‌شود. دریافت این شوخی‌ها و درک آن‌ها ظرافت و ظرفیتی می‌خواهد که باید در جامعه و مسوولان و همه مخاطبان آن کاریکاتور وجود داشته باشد، که کاریکاتور را توهین تلقی نکنند و آن را یک طنز بدانند.

بستگی به بافت جامعه هم دارد. ما در یک کشور چند قومیتی زندگی می‌کنیم. با فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف. باید مراقب باشیم که هر چیزی را مکتوب نکنیم.

مسایل مالی کارتونیست‌ها هم به اندازه آزادیشان در بیان، بحث خیلی مهمی است. کارتونیست‌ها یا باید در مسابقات شرکت کنند یا در نمایشگاه‌ها، کارهایشان را بفروشند و یا در مطبوعات کار کنند. اما با وضعیت موجود، باید بخش مطبوعات را برای کارتونیست‌های ایرانی حذف شده بدانیم؟

خودم روی این مساله خیلی بحث دارم. مسایل مالی کاریکاتوریست‌ها چیزی است که اصلاً رعایت نمی‌شود. برای این‌که اصلاً نیازی به کاریکاتور احساس نمی‌شود.

آن‌قدر کاریکاتور در نشریات خارجی و اینترنت وجود دارد که نشریات، نیازی نمی‌بینند یک کاریکاتوریست را استخدام کنند و به او پول بدهند.

نشریات تخصصی هم آن‌قدر کاریکاتورهای خارجی چاپ می‌کنند که انگار این نشریات در اروپا منتشر می‌شوند. این باعث می‌شود که بازار کار برای کاریکاتوریست‌های داخلی از بین برود.

باید تعادل حفظ شود یعنی اگر قرار است نشریات ما، کاریکاتورهای خارجی چاپ کنند، باید تنها تعداد محدودی آن‌ هم با ذکر ماخذ و در حد امکان با کسب اجازه از صاحب اثر باشد.

ما هم یک نشریه بخش خصوصی‌، با بودجه بسیار محدود هستیم. با این حال شاید بیشترین گفت و گو را با کاریکاتوریست‌های خارجی انجام داده باشیم.

اما همیشه مستقیماً با خود آن‌ها تماس می‌گیریم و در ازای مصاحبه‌ای که با آن‌ها انجام می‌دهیم و یا کاری که از آن‌ها در نشریه چاپ می‌کنیم، نشریه‌مان را برایشان می‌فرستیم و آن‌ها را در جریان استفاده‌ای که از کارهایشان و گفت و گوهایشان کرده‌ایم، قرار می‌دهیم.

این مسایل خیلی در مطبوعات ما رعایت نمی‌شود. حتی پیش آمده که کار مرا به عنوان کار خارجی چاپ کرده‌اند. یا خواسته‌اند کپی رایتش را ندهند و یا واقعاً فکر کرده‌اند، کار خارجی است.

احتمالاً فکر می‌کنند هر کاری که در اینترنت هست، حتماً خارجی است. به هر حال می‌دانید هر تصویری که در اینترنت چاپ شود اگر مشمول قانون کپی رایت باشد، در زیر تصویر به آن اشاره می‌شود.

برای همین بازار کار در ایران از بین می‌رود. در این صورت طرف مجبور است در فستیوال‌ها و جشنواره‌های خارجی شرکت کند یا مجانی کار کند.

این نحوه کار کردن کاریکاتوریست‌ها در مطبوعات، با حق‌الزحمه‌های بسیار پایین که اغلب هم قسطی پرداخت می‌شود، فرق چندانی با مجانی کار کردن ندارد. لازمه این‌که کاریکاتور ایران حرفه‌ای شود این است که انجمن‌های مربوطه برای این وضعیت فکری بکنند.

از کاریکاتورهای جواد علیزاده

حتی اگر بحث نشریات تحصصی را کنار بگذاریم‌، در نشریات غیر تخصصی و روزنامه‌ها هم که می‌توانند ستونی را به کاریکاتور اختصاص بدهند، این کار را نمی‌کنند. یا اهمیت آن را درک نمی‌کنند یا واهمه دارند یا به هر دلیل دیگری ترجیح می‌دهند این قسمت را از برنامه صفحه‌بندیشان حذف کنند.

احساس می‌کنند ممکن است دردسر‌ آفرین باشد. حوصله این دردسرها را ندارند. تجربیاتی که وجوددارد و منجر به تعطیل شدن نشریه‌ها به خاطر یک کاریکاتور شده است، آن‌ها را حساس کرده است.

من معتقدم هر دو طرف مقصر‌اند. آن‌ها نباید آن‌قدر حساسیت نشان بدهند، از این طرف کاریکاتوریست‌ها برای بقای خودشان هم که شده باید با اعتدال جلو بروند و خودشان و حرفه خودشان را حفظ کنند.

یک کاریکاتورنیست می‌تواند حرف‌های تند بزند، اما تنها نتیجه‌ای که دارد محدودیت‌های بیشتر برای خودش و دیگر کاریکاتوریست‌ها است. باید این تعادل را برقرار کنند.

کاریکاتوریست‌های مشهور می‌توانند نمایشگاه بگذارند، مکان نمایشگاهشان را پیدا می‌کنند، کارهایشان هم فروش می‌رود و دست کم می‌توانند مخارج نمایشگاهشان را تامین کنند. اما خیلی از کاریکاتوریست‌های جوان این امکان را ندارند. این وضعیت برای کارتونیست‌های شهرستانی بسیار وخیم‌تر است. آن‌ها حتی امکان همان کار محدود در مطبوعات را هم ندارند.

جشنواره‌های خارجی هم وجود دارد که می‌توان کارها را با پست برای آن‌ها فرستاد. گاهی جوایزی هم تعلق می‌گیرد که می‌تواند از نظر مالی کمک خوبی باشد.

البته جشنواره‌های مهم دنیا هم دارند تعطیل می‌شوند. مهم‌ترینش جشنواره یومیوری ژاپن بود که جوایز نقدی خوبی می‌داد. آن هم در حال تعطیل شدن است.

چشم امید کارتونیست نباید به جشنواره‌های خارجی باشد، باید در کشور خودش، برایش کار ایجاد شود. بخش دیگر برگزاری جشنواره در گالری‌های داخلی است.

هنوز کاریکاتور خیلی آن جنبه هنری را ندارد که کلکسیون دارها تابلو‌های کاریکاتور را بخرند یا به خانه‌شان بزنند. کاریکاتور سادگی خاصی دارد که ممکن است پیام تلخ یا انتقاد گزنده‌ای داشته باشد.

کاریکاتوریست‌ها خیلی مشکل دارند. همه دارند عاشقانه کار می‌کنند. زمان می‌برد که مردم کارهای کاریکاتوریست‌ها را بخرند، کارتونیست‌ها بتوانند در مطبوعات کار کنند و حق‌الزحمه‌های مناسب با کارشان را دریافت کنند. باید خوشبین باشیم که در آینده این اتفاق بیافتد.