بر حاشیه چادر ایرانی چه می‌نویسد!

امیر کیانی

نمونه کارهای شهلا بهرامی

زمانی که صحبت از هنر ایرانی به میان می‌آید، در وهله اول تصاویر مینیاتور‌های ایرانی، نقوش بته‌جقه و پیچ در پیچ فرش ایرانی و یا طرح‌های اسلیمی گنبدهای مساجد در ذهن مردم غرب تداعی می‌شود. سال‌هاست که ترکیب اضافی «هنر ایرانی» به همان شاهکارهای قرون گذشته اطلاق می‌شود؛ ولی هنرمندان ایرانی تا چه حد در معرفی «هنر معاصر ایرانی» به جهان موفق بوده‌اند؟

چه عواملی می‌توانند تعیین‌کننده باشند که برای یک اثر، ترکیب توصیفی و نه اضافی «هنر ایرانی» را به کار برد؟
- ایرانی بودن خالق اثر؟
- موضوع اثر؟
- یا خلق اثر در داخل ایران؟

شاید هر سه این عوامل بتوانند تا حدی در شخصیت یک کار هنری تأثیرگذار باشند. ولی چیزی که باعث می‌شود یک اثر را ایرانی بنامیم، روح دمیده شده در آن کار است. هنرمندی می‌تواند یک اثر را در یکی از شهرهای آمریکای شمالی و درباره موضوعی فراملیتی مانند صلح جهانی خلق کند؛ ولی با ایجاد ضمیر ایرانی در آن کار، به آن شخصیتی ایرانی ببخشد. و این چیزی است که ما در آثار شهلا بهرامی می‌بینیم.

بخشی از خودنگاره

یکی از موضوعات محوری در آثار شهلا بهرامی، زن است. زنی که در تابلوهای بهرامی می‌بینیم، شمایل شرقی دارد؛ چشم و ابرویی مشکی و پوشیده با چادر. هر چند او از نقش یک گونه پوشش خاص که در کشور‌های خاورمیانه کاربرد دارد، استفاده می‌کند؛ ولی موضوع کار وی زن است و زن، زنانگی و مسایل آن، مخصوص به یک منطقه خاص نیست.

همان گونه که در تابلوی «شکستنی» (Fragile) تصویر زنی با چادر را می‌بینیم و در بالای بوم تمبرهای ملکه الیزابت که ردیف شده‌اند. او در مورد این تابلو می‌گوید: «هر دو این‌ها زن هستند و هر دو شکستنی.»

«شکستنی»- اثز شهلا بهرامی

برای او تفاوتی نمی‌کند که زن در چادر باشد یا عریان. چیزی که برای بهرامی اهمیت دارد، نفس زن است و طبیعت او. هر چند او را در اتاوا به عنوان هنرمند فمنیست می‌شناسند؛ ولی خود او می‌گوید: «فمنیسم بیش از حد هم به سکسیسم منتهی می‌شود. فمنیسم غربی با فمنیسم ایرانی فرق می‌کند ... من فمنیست مربوط به خودم هستم.» (و می‌خندد)

او از انگیزه خود برای کاربرد چادر در کارهایش می‌گوید: «چادر مثل لباس سایر ملل مانند آفریقایی، هندی و ... قسمت کوچکی از یک فرهنگ بزرگ است. ولی متأسفانه همین یک تکه پارچه (چادر) یک سد شده. مردم وقتی به نمایشگاه من می‌آیند، بیشتر می‌خواهند بدانند چه رفتاری با زن در ایران می‌شود ... هیچ رابطه‌ای بین چادر و بدرفتاری یا تحصیل نکردن زن اصلاً وجود ندارد. می‌توانیم چادر بپوشیم و تحصیلات عالیه کنیم؛ می‌توانیم چادرمان را برداریم و اصلا درس نخوانیم.»

او می‌افزاید: «صرف پوشیدن چادر به این معنی نیست که زن از طرف مرد تحت فشار است. هستند زنانی که آزادانه چادر را انتخاب می‌کنند. زمانی که آزادی نباشد، زن و مرد هر دو زیر فشار هستند که چه بسا مردان بیشتر. طالبان شاید زنان را در خانه محبوس کرد؛ ولی این مردان بودند که در جنگ جانشان را گذاشتند ... مردی که در غرب به بدرفتاری با زن متهم است، پدر من، برادر من، شوهر من و پسر من است.»

شهلا بهرامی تا جوانی در ایران تحصیل کرده؛ فرهنگ ایرانی را خوب می‌شناسد؛ مینیاتور می‌کشد و به ادبیات فارسی عشق می‌ورزد. ولی استفاده از اشعار فارسی، نه برای غریب جلوه دادن کار برای مخاطب غربی که نمی‌داند این حروف در هم و پیوسته چه معنایی می‌دهد – که می‌توانست از هر متن دیگری به جای شعر استفاده کند – بلکه به دلیل مفهوم عمیق اشعار فردوسی، مولوی، یزدی، رهی معیری، اقبال و ... است و حسی که آن‌ها به اثر و خالقش القا می‌کنند.

او از ادبیات فارسی به عنوان هویت فرهنگی بهره می‌برد. چنان که در مجموعه‌ای به نام «خودنگاره» (Self portrait) هنرمند چهره خود را در حجاب‌هایی غیرایرانی مانند برقع، چادرهای عربی و ... نقاشی کرده و اطراف آن را با اشعار فارسی قاب کرده است.

وی در مورد این مجموعه می‌گوید: «این اشعار، نماینده فرهنگی است که من از آن آمده‌ام؛ و از آن جایی که مردم این جا گاهی ملیت من را افغانی، عراقی، عرب ... تصور می‌کنند، این پوشش‌ها می‌توانند نماینده ملیتی باشند که به من نسبت داده می‌شود و خود کار که به شیوه هنر جدید (Contemporary Art) اجرا شده، نماینده فرهنگی است که در آن کار می‌کنم.» بدین صورت او سه فرهنگی را که با آن‌ها زندگی کرده است، در قالب یک اثر هویتی ارایه می‌کند.

شهلا مانند هر ایرانی دیگر آدم سیاسی است: «همه ما سیاسی هستیم» و دور از انتظار نیست که از او کارهایی با موضوعات حقوق بشر و زندانیان سیاسی ببینیم. او با مسایل روز درگیر است و آزرده از رنج‌هایی که گروهی از نوع بشر بر گروه دیگر تحمیل می‌کنند. گرسنگی، زندان و شکنجه موضوعاتی است که در تابلوهای سیاسی وی نمود بارز دارد.

نگاه جهانی او به مسایل سیاسی روز ایجاب می‌کند که در آثارش حتی جایی برای زندانیان ابوغریب پیدا کند: «فقط ما زندانی سیاسی نداریم و فقط زندانیان سیاسی ما شکنجه نمی‌شوند. به نظر من زندانیانی هم که در ابوغریب شکنجه می‌شوند، زندانی سیاسی هستند.»

بر خلاف تصور شکنجه جسمی که رنگ‌های زننده و تند مانند سرخ و بنفش را به ذهن متبادر می‌کند، تابلوهای سیاسی بهرامی عموماً با رنگ‌های کدر، مات و تاریک نقاشی شده‌اند. شاید به دلیل که هنرمند، خود هیچ گاه تحت شکنجه جسمی نبوده و آن را مستقیماً لمس نکرده؛ ولی روان او در چیزی با شکنجه‌شدگان سهیم است. گویی این رنگ‌ها حس وی را از چیزی که نه جسماً بلکه روحاً تجربه کرده، بروز می‌دهند. در واقع می‌توان گفت این رنگ‌ها و فضاها به نوعی تجربه شخصی نقاش از شکنجه است که بر سطح بوم بازتابیده است.

شهلا بهرامی یک شهروند کانادایی است؛ آثار او در کانادا خلق می‌شوند و در نمایشگاه‌های بین‌المللی او و کارهایش نماینده کشور کانادا هستند. ولی با تمام این‌ها به جرأت می‌توان ترکیب وصفی «هنر ایرانی» را در خور و شایسته آثار او دانست.