درباره حجاب پرسش نمی‌کنیم

احمد سمایی

دعوت اخیر برخی از زنان ترک‌تبار مجلس آلمان از زنان هموطنانشان برای کنارگذاشتن حجاب واکنش‌های متفاوتی برانگیخته است. «امل عابدین» که پس از سی‌ سال،‌ روسری را کنار گذاشته٬دیدگاهش را در یک روزنامه آلمانی نوشته است.
انتشار نظرات او درباره حجاب به معنای رد یا تایید این واکنش از طرف زمانه نیست. زمانه از انتشار نظرات مختلف در این‌باره استقبال می‌کند.

اشاره: از زمان اولین‌ آشنایی‌ها با تمدن و فرهنگ غرب، مسئله حجاب زنان در کشورهای اسلامی محملی برای بحث و جدل،‌ و اقدامات گاه افراطی بوده است. برای مثال، ما در کشور خودمان،‌ هم کشف حجاب اجباری و هم حجاب اجباری را تجربه کرده‌ایم و این موضوع کماکان یکی از مسائل نسبتا محوری در بحث مربوط به حقوق زنان و نسبت آن با دین و شریعت است.

رعایت حجاب توسط زنان مسلمان مهاجر به کشورهای غربی نیز گاه و بی‌گاه موردی برای بحث و کشاکش بوده است. چه رشد اسلام‌گرایی در خاورمیانه و چه حادثه ۱۱ سپتامبر که تا حدودی فضایی از بدبینی و سوءظن نسبت به مسلمانان اروپا را دامن زده است طبعا به بحث و جدال درباره مسئله حجاب نیز ابعاد گسترده‌تری بخشیده است. برخی از کشورهای اروپایی حجاب را نماد نوعی اسلام‌گرایی دانسته‌اند که شاید بتواند مبانی سکولار فرهنگ و سیاست در غرب را با چالش مواجه می‌کند. از همین رو برای مثال فرانسویان تا آنجا پیش رفته‌اند که به ممنوعیت آن در مراکز آموزشی رای داده‌اند. در کشورهای دیگر نیز اگر اقدام فراگیری صورت نگرفته است دست‌کم بحث و کشاکش‌های گاه تند در این باره امر نادری نبوده است. طرفه این که چنین بحثی لزوما میان اروپاییان بومی و مسلمانان مهاجر جریان نداشته و گهگاه دو سوی مباحثه را خود مسلمانان تشکیل می‌داده‌اند.

اخیر در آلمان برخی از نمایندگان ترک‌تبار مجلس این کشور آشکارا و صریحا از هموطنانشان خواستند که حجاب را به کناری بگذارند تا زمینه بهتری برای ادغام آنها در جامعه محل سکونتشان فراهم شود. این فراخوان موجی از انتقادات گاه تند را در برخی از نشریات ترک‌زبان برانگیخت و یکی از نمایندگان مزبور هم قسما با تهدیداتی خطرناک از طرف‌ هم‌وطنان تندروش مواجه شد و به ناچار تحت حفاظت پلیس آلمان قرار گرفت. این در حالی بود که بخش‌ عمده تشکل‌های مسلمانان ترک مقیم آلمان ضمن انتقاد به فراخوان مزبور،‌ نماینده هم‌وطنشان را به اعتبار بهره‌مندی از حق آزادی بیان در طرح آن محق دانستند.

در این میان شماری از ترک‌ها با مقالات و نوشته‌های خود در جراید به فراخوان مزبور واکنش نشان دادند و درباره خود حجاب و نیز کارآیی و تاثیر مثبت و منفی چنین فراخوان‌هایی به مباحثه پرداختند. از جمله شرکت‌کنندگان در این بحث‌ها ،یکی هم خانم "امل عابدین الگان" بود که سال گذشته، ‌پس از سی‌سال روسری خود را به موزه تاریخ شهر بن تحویل داد و بی‌حجابی اختیار کرد. خانم عابدین شش فرزند دارد و پدرش نیز بنیانگذار شاخه آلمانی یک سازمان اسلامی به نام "‌میلی گروس" است. همسر خانم عابدین از فعالان فدراسیون اسلامی ترک‌های آلمان است و خود وی نیز که دانش‌آموخته ادبیات انگلیسی است ده سال ریاست انجمن زنان مسلمان برلین را به عهده داشت.

سال ۲۰۰۴ که زنی مسلمان از اهالی افغانستان به خاطر حجاب از آموزگاری در یکی از ایالات آلمان محروم شد به قوه قضاییه این کشور شکایت برد. خانم عابدین در دادگاهی که به این شکایت رسیدگی می‌کرد حضوری فعال داشت و از جمله مدافعان و همراهان زن افغانی بود. به تدریج اما برای خود خانم عابدین سوالاتی در مورد حجاب ایجاد شد که دوره‌ای از تحقیق و چالش با خویشتن را برایش به دنبال آورد. او ابتدا قسمت پایینی روسری‌اش را کوتاه کرد و بعد هم کاملا آن را کنار گذاشت. واکنش محیط زندگی خانم عابدین به این تحول او تماما مثبت نبود و همین باعث شد که ریاست انجمن زنان مسلمان برلین را رها کند. خانم عابدین که اخیرا دوره شبانه "مدیریت ارتباطات" را به پایان برده است اینک در جستجوی کار است. دختر ۲۵ ساله وی کماکان روسری به سر دارد.
آنچه که در زیر می‌خوانید مقاله‌ای است از خانم عابدین برای شرکت در بحثی که اخیرا در آلمان بر سر حجاب درگرفت. متن آلمانی این مقاله در شماره ۸ نوامبر روزنامه آلمانی "تاتس" انتشار یافته است:

اخيرا با زن جواني ديدار كردم كه او را از دوران کودکی‌اش مي‌شناسم. این زن به تازگي دوره كارداني در رشته مربي‌گري كودكان و نوجوانان را به پايان برده و حالا در جستجوی كار است. ديدار ما كوتاه بود و من در آخر برايش آرزو كردم كه هر چه سريعتر كار مورد علاقه‌اش را پيدا كند.

من سال گذشته، پس از سي سال تصميم گرفتم كه ديگر روسري را كنار بگذرام و در بيرون از خانه هم بي‌حجاب باشم. به هنگام خداحافظي با زن يادشده با انگشت به سرم اشاره كردم و گفتم: "مي‌بيني، بدون حجاب هم مي‌شود." مخاطب من لبخندي زد و با لحني تحقير‌آميز پاسخ داد: "من با حجاب هم موفق خواهم شد."

براي اين زن و بسياري از زنان باحجاب احتمالا روشن نيست كه محجبه بودن از كدام پشتوانه و استدلال ديني و آيييني برخوردار است. در اين رابطه بد نيست اشاره شود كه قرآن با ۶۶۰۰ آيه‌اش در يك محدود زماني ۲۳ ساله بر پيامبر اسلام نازل شده است. اما در ميان اين همه آيه تنها دوتاي آنها به مسئله حجاب اشاره دارند كه آنها هم جزء آيات مدينه‌اي قرآن هستند، يعني به دوران بعد از هجرت پيامبر به مدينه مربوط مي‌شوند. جريان هم از اين قرار بوده است كه در اين دوره آزار جنسي نسبت به زنان مومن رو به فزوني بوده، چرا كه بسياري از مردان نمي‌توانسته‌اند زنان عادي و زنان برده را از يكديگر تشخيص دهند. و از سويي هم، زينت و زيورهاي گاه غريب و توجه‌برانگيز زنان حواس برخي از مردان را پرت مي‌كرده است، به گونه‌اي كه يك بار مردي به زمين مي‌خورد و استخوان بيني‌اش مي‌شكند.

از همين رو خداوند در آيه ۵۹ از سوره ۳۳ به پيامبر مي‌گويد: "به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوششهاى خود را بر خود فروتر گيرند تا شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند." و در آيه ۳۱ از سوره ۲۴ (النور) نيز زنان فراخوانده مي‌شوند كه "زيورهاى خود را آشكار نگردانند مگر آنچه كه طبعا از آن پيداست و بايد روسرى خود را بر سينه خويش [فرو] اندازند."

تا قبل از نزول دو آيه فوق مسئله حجاب اصولا موضوعيتي در بحث‌ها و گفتار حضرت محمد نداشته است. در واقع ديني كه او تبليغ مي‌كرده نه در خدمت محدودسازي و به حاشيه‌راندن اين يا آن بخش از جامعه، بلكه در راستاي ايمان‌آوردن به وجود يك خالق و نيز رهايي زنان از بي‌حقوقي‌ رايج در آن دوران بوده است. حضرت محمد زماني عهده‌دار رسالت شد كه تبعيض و خوارداشت نسبت به زنان تا حد زنده‌به گوركردن دختران نوزاد به امري عادي و روزمره در زندگي مردم بدل شده بود.

دشواری‌های ترک حجاب

امروز، يعني ۱۴۰۰ سال پس از آن دوران ديگر حال و روز زنان آن نيست كه در آغاز بعثت محمد بود. در هر دو آيه يادشده نيز تنها سخن از پوشاندن بدن در ميان است و پوشاندن سر به روايات و تفاسيري برمي‌گردد كه بعدها به حضرت محمد نسبت داده شده است. بر ا ین نکته هم باید تاکید کرد که اين فقهاي مرد بوده‌اند كه مصدایق شرمگاه را در زن و مرد به گونه‌اي متفاوت تبیین كرده‌اند.

دختر جواني كه در ابتداي اين متن به او اشاره كردم و نیز هم‌سن و سالان محجبه او، با تاکید بر حجاب خود به نوعي مي‌خواهند وجود و خودآگاهي خویش را به نمايش بگذارند. من اين رويكرد و رفتار را كاملا درك مي‌كنم، چرا كه خود نيز قبلا همين گونه فكر مي‌كرده‌ام. و اگر امروز رفتار ديگري دارم تنها پس از تحقيقات فشرده در مورد منشاء حجاب و بعد از تجربه جديد و مستقلي كه شخصا از سر گذراندم به آن رسيده‌ام.

امروز بسياري از زنان مسلمان بر اين عقيده‌اند كه با پوشاندن سر خود يك فريضه ديني را به جا مي‌آورند. ولي يك رفتار فردي را زماني مي‌توان مسئولانه و از سر تصميم آگاهانه تلقي كرد كه شخص آن را نه از سر انجام وظايف و قيوداتي كه ديگران برايش تعيين كرده‌اند بلكه از روي آگاهي و تجربه شخصي خود انجام دهد.

اينك من از خود مي‌پرسم كه چرا مذهب مي‌تواند به عنوان توجيه‌ و پشتوانه‌اي براي حجاب مورد استناد قرار گيرد، ولي بی‌حجابی ناشی از باور وآگاهي، عملي غيرمذهبي تلقي مي‌شود؟

بنا به تجربه شخصي من مي‌دانم كه دلايل جدي و محكمي وجود دارند كه نتوان حجاب را يك شبه به كناري نهاد: ارزش‌ها و هنجارهايي مانند شرم و تبعيت، حضوري جان‌سخت در ذهن و رفتار ما دارند و ترس ناشي از بربادرفتن ايمان و ارتكاب گناه هم شديدا در وجودمان رخنه كرده‌است. جسارت ِ رفتن به راه اراده خويش و پرسشگري از از اين يا آن هنجار و فريضه هم در درونمان كم است. اين نيز هست كه عادت‌ها دير يا زود به اموري بديهي و ترديدناپذير بدل مي‌شوند و طبعا احساسي از امنيت را هم در فرد به وجود مي‌آورند. از همين روست كه ممنوعيت دولتي يا فراخوان سياستمداران به كنارنهادن حجاب، در ميان زنان باحجاب بازتاب و تاثيري برجا نمي‌گذارد.

دعوت اخير يكي از نمايندگان ترك‌تبار مجلس آلمان از زنان مسلمان اين كشور به كنارنهادن حجاب همانقدر مورد بي‌اعتنايي قرار خواهد گرفت كه اقليت مسلمان آلمان فرضاْ از اكثريت مسيحي اين كشور بخواهد از خوردن آبجو خودداري كند. به عبارت ديگر،‌ حجاب براي بسياري از زنان مسلمان بسان آبجو‌ نوشیدن براي آلماني‌ها به عادتي جاافتاده و خوشايند بدل شده است. و به راستي اقدام يك زن محجبه به كنارنهادن حجاب و تغيير ظاهر بيروني خود مادام كه بر اراده‌اي از شناخت و آگاهي استوار نباشد تا چه حد واقعي است و چه سودي براي او و ديگران دارد؟

پرسش نمی‌کنیم

متاسفانه تجربه به من نشان داده است كه بسياري از زنان باحجاب آمادگي به چالش‌گرفتن رفتار به عادت‌ تبديل‌شده خود را ندارند. اين در حالي است كه براي نزديكي و تفاهم بيشتر با انسان‌هاي دگرانديش و با مردان و نيز براي زدودن پيش‌داوري‌ها، مناسب‌تر آن است كه از مقنعه و حجاب صرف‌نظر كنيم. گفتن ندارد كه تجربه و رهيافت ناشي از رابطه‌ای راحت و عاري از قيودات بي‌مورد با جنس مقابل، هم براي تربيت فرزندان پسر و هم براي ايجاد روابط اجتماعي اهميت درخور اعتنايي دارد.

ما بايد ياد بگيريم كه از مسائل و مواردي كه ما را مي‌آزارند با نام واقعي‌اشان ياد كنيم. چرا كه اگر بحث بر سر رعايت آزادي بيان به عنوان يكي از دستاوردهاي دوران ما، يا بر عكس،‌ بر سر چسبيدن به يك درك و دريافت متحجرانه از مذهب به هدفي درخود بدل شود و در خدمت گسترش ارتباط ، تفاهم و درك حضور ديگري قرار نگيرد بيهوده و عبث است و شايد كه سوء تفاهم‌ها را از اين هم كه هست فزونتر كند.

اكثر آلماني‌ها با ملاحظه ويژگي‌هاي فرهنگي مسلمانان، نسبت به رفتار و رويكردهاي آنان واكنشي پرسشگرانه و معطوف به شناخت ندارند، بلكه برخوردي عمدتا روادارنه و احتياط‌آميز پیشه می‌کنند. آنها در برابر سوال مربوط به حجاب همين كه مي‌شنوند در قرآن چنين آمده و پيامبر چنين خواسته فوري عقب مي‌كشند و سر صحبت را مي‌بندند.

ولي مي‌توان پرسيد كه اين چه درك و دريافتي از خالق است كه تنها از زنان مي‌خواهد كه باور خود به اسلام را با حجاب و سرپوش‌هاي متحدالشكل به نمايش يگذارند؟ اگر اين گونه است آيا نبايد مردان هم مقيد شوند كه براي نشان‌دادن ايمان خود به اسلام علامت و نشانه‌اي داشته باشند؟

آن بينشي كه مذهب را نه توصيه‌ها ورهنمودهایی الهي براي بهبود زندگي انسان‌ها، بلكه مجموعه‌اي از اجبارها، تحكمات و فريضه‌هايي غيرقابل بحث و معتبر براي همه ‌زمان‌ها مي‌داند هم دامنه ارتباط و تماس با دگر‌انديشان را تنگ و مسدود مي‌كند و هم مانع آن مي‌شود كه معنا و جوهر آنچه كه انسان عادتاً و به عنوان فريضه انجام مي‌دهد به پرسش گرفته شود.

آستانه تحریک‌پذیری مردان

اما امتناع آگاهانه از ارتباط و تعامل با محيط پيرامون را نمي‌توان به خواست و اراده خالق بزرگ جهان مرتبط كرد. آخر مگر همين خالق نبوده است كه به انسان،‌ هم فهم ودرك و احساس و هم آزادي انتخاب زندگي را ارزاني داشته است؟

اين نيز ابدا با اراده و خواست خداوند قابل جمع نيست كه كساني به نام اسلام و به نام "قوانين الهي" با سياستي متحجرانه افراد را به "مومن" و "غيرمومن" تقسيم كنند، شيطان را رقيب خداوند جا بزنند و انسان را به جنسیت و باورهایش فروكاهند.

ما امروز با مشكلات ديگري مواجه‌ايم. مشكل اصلي همانا پرورش آگاهانه و مسئولانه نسل‌هاي آتی است. و اين به ويژه مادران هستند كه مي‌توانند فرزندان خويش را از شر فانتايسم مذهبي در امان نگه دارند.

طرح اين استدلال كه زن، با حجاب خويش از جذابیت و وسوسه‌انگیزی خود مي‌كاهد هم، امروز تنها و تنها موجبي براي خنده است. آخر مگر نه اين است كه اينك بسياري از دختران با حجاب با روسري‌هاي مدگونه و رنگ ووارنگ خود و نيز با آرايش و زيباسازي بي‌دريغ چهره خويش عملا آن وسوسه‌انگیزی مورد نظر طراحان چنين استدلالي‌هايي را دوچندان مي‌كنند؟ همچنین،‌ این نيز ديگر راز سر به مهري نيست كه مردان دوران ما به اعتبار وفور و ازدياد عوامل تحريك‌كننده، به مقدار زيادي خنثي و بي‌تفاوت شده‌اند و آستانه تحريك‌پذيري‌اشان خوشبختانه بالا رفته است.

اززمانی که من دیگر حجاب به سر نمی‌کنم گاه و بی‌گاه نگاه مردان را پاییده‌ام،‌ اما کمتر دیده‌ام که آنها در من خیره شوند و یا نگاه دقیقی به من بکنند. و بعد به خودم می‌خندم که ای دل غافل، من سی سال آزگار تحت عنوان مصون ماندن از نگاه نامحرم و آزاردهنده مردان خود را در حجاب کرده بودم.

بد نیست در حاشیه بحث جذابیت و وسوسه‌انگیزی زنان این سوال هم مطرح شود که آیا اندام مردان نمی‌تواند برای زنان چنین خاصیت و کارکردی داشته باشد؟ آیا می‌توان انکار کرد که برخی از مردان دستان زیبایی دارند؟ و به این اعتبار آیا نمی‌توان پرسید که چرا مردان به پوشیدن دستکش مکلف و موظف نشده‌اند؟ و اصولا کشش و جذابیت چه اشکالی دارد؟‌ آخر چه کسی گفته است که انسان‌ها نباید با جذابیت‌های خود حسی از همدلی و سمپاتی در یکدیگر به وجود آورند؟

باری،‌ این مردان بودند که حجاب را برای زنان جاری و ساری کردند. حالا هم بهترین حالت آن است که خود آنها به حذف و نفی آن یاری رسانند. چنین کمکی از جمله می‌تواند در آن باشد که مردان صادقانه و جسورانه بگویند که درک و دریافت واقعی‌اشان از زنان باحجاب و بی‌حجاب چیست و آیا به راستی برایشان حجاب مرز و معیاری برای تفکیک زن خوب از زن بد است؟