عناصر تهديدکننده رمان، پايان‌بندی

بسیاری از رمان‌های فارسی از رنجوری پایان‌بندی آسیب خورده، و نتوانسته جایگاه خود را در ادبیات داستانی حفظ کند. یا به‌عبارتی نتوانسته در آثار ادبی امروز جهان پاسفت کند.

علت این نقصان در کجاست؟

بالزاک به‌هنگام اتمام رمان باباگوریو زار زار گریه می‌کرده وقتی او را برای شام صدا می‌کنند گریان به اتاق می‌آید و می‌گوید «باباگوریو مرد».
در بین رمان‌های فارسی به‌ندرت می‌توان رمانی با پایان‌بندی قوی یافت. بسیاری از رمان‌ها و فیلم‌ها با قدرت گشوده می‌شود ولی این قدرت تا همان صفحات میانه بیشتر پیش نمی‌رود. رمان‌ها و فیلم‌های خوبی که اگر نویسنده و کارگردان‌شان می‌توانستند تا آخر همان‌قدرت را حفظ کنند و از عمق روان و تخیل و قدرت‌شان استفاده کنند، در سطح فرو نمی‌پاشیدند و ناکام نمی‌ماندند.

دلیل این ضعف در چیست؟

بارها گفته‌ام روی بند رفتن برای یک بندباز، حتا برای یک آدم علاقمند به بندبازی سخت نیست. روی بند ماندن است که دشوار است و می‌بینیم که رمانی می‌آید روی بند، چشمت را می‌گیرد و حتا شامورتی‌بازی هم می‌کند، در میان کف و هلهله‌ی خوانندگان چند قدم نرفته، گاه آن اوایل، گاه در میانه، و گاه نزدیک به خط پایان چنان با سر به نیستی سقوط می‌کند که گویی اصلاً رمانی در کار نبوده است.

با خودت می‌گویی حیف! چرا سقوط کرد؟ یا حیف! تا نیمه‌اش خوب پیش رفت اما از نیمه دوم رو به افول داشت و خراب شد. با این همه خواننده به این جمله تأکید خواهد داشت: نویسنده رمان را خراب کرد.

در واقع نویسنده تیشه‌ای در دست دارد برای تراشیدن مجسمه‌ی جاودانه‌ای که هر چه تراش و صیقل بخورد بیشتر می‌درخشد، اما در بیشتر مواقع این تیشه بلای جان نویسنده می‌شود که به ‌جای تراشیدن اثر، ریشه‌ی خود را می‌زند. چرا؟

رمان‌نویس ناموفق راننده‌ی ماشین یا قطاری است که غالباً به هنگام شروع جای نشستنش را تنظیم می‌کند، اطراف را خوب می‌پاید، به آینه‌ها نگاه می‌کند، اما در طول راه هیچ‌یک از مناظر و زیبایی‌ها و حوادث را نمی‌بیند. تمام ذهنش روی مقصد متمرکز است. به ‌ویژه نزدیک پایان راه، هم خسته است و هم عجول، می‌خواهد زودتر برسد، بزند بغل. بعد؟ حتماً این تمثیل را شنيده‌ايد:
رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود

روهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

یک رمان‌نویس باهوش در طول راه از آغاز تا پایان به هر چیز جوری نگاه می‌کند که انگار برای اولین بار دیده ‌است. در طول راه شاید اتفاق‌های عجیب و غریب رخ دهد.
می‌گویند شانس یکبار در خانه آدم را می‌زند. اگر خوب چشم‌هایش را باز کند ٱن هم با دقتی موشکافانه رو به آینده با نگاهی به آینه‌ها که مدام راه رفته یا پشت سر را هم درنظر داشته باشد، شاید به کیفیت مطلوبی دست یابد.

بسیاری از نویسنده‌ها یا کارگردان‌ها رمان یا فیلمی را آغاز می‌کنند تا مدتی با آن کنار می‌آیند، با آدم‌هایش زندگی می‌کنند و کار را با معماری صحیح به‌خوبی پیش می‌برند. اما به‌نظر می‌رسد درمیانه‌ی کار به فکر پایان آن می‌افتند و از این پس دیگر چشم‌شان را به مناظر و حوادث و شواهد می‌بندند. گاز را می‌گیرند که هرچه زودتر آن را پایان دهند.

در چنین حالتی توصیه‌ام به آنان این است که فصل پایانی را بنویسند و کنار بگذارند. بعد برگردند به‌همان نقطه‌ای که بوده‌اند، چون دو یا سه ذهنیت موازی همواره از همدیگر سبقت می‌گیرند. یعنی رمان‌نویس زمانی که ذهنش در گیر میانه‌ی اثر است همزمان به پایان آن هم فکر می‌کند، و می‌بینیم که خیلی از رمان‌هاو فیلم‌ها از همان نیمه دچار اختلال و اغتشاش و انحراف می‌شوند.
موضوع جدی است. واقعاً باید کار را متوقف کرد، پایان‌بندی را ساخت و بعد برگشت به ادامه رمان یا فیلم.

اما بیشترین و سخت‌ترین آسیب بر پیکر یک رمان یا فیلم آنجا وارد می‌آید که نویسنده یا کارگردان موضوعی را طرح کند، آدم‌هاش را بیاورد، صحنه‌هاش را بسازد ولی از نیمه رمان تا پایان نداند با این مجموعه‌ای که ساخته چه کند. از انجا کار را سمبل کند و بعد دیگران را مقصر بخواند.
یک دنیا گل درست کرده، تمام قد و قواره‌ی خودش و دیگران را به خاک و گل آلوده، ولی نمی‌داند حالا با گلش چی بسازد.

این نقطه‌ی ضعف در بیشتر رمان‌ها و به‌خصوص فیلم‌های ایرانی دیده می‌شود. نویسندگان یا کارگردان‌هایی که خوانندگان و بینندگان خود را در حد خودشان پایین و سطحی می‌بینند.
کلی پول و وقت و کاغذ و آدم و وسیله و هزینه صرف می‌کنند به عبث با سمبل‌کاری یک چیز نصفه نیمه تحویل جامعه می‌دهند. این جور افراد معمولاً دیگران را محکوم می‌کنند. حالی که یک رمان یا فیلم باید معماری و نقشه و طرح داشته باشد، شمایی از بنای یک اثر پیشاپیش پیش از نوشته شدن و ساخته شدن باید در ذهن نویسنده یا کارگردان قابل رویت باشد.

مسخره است که آدم کاری را شروع کند، عوامل و وسایل صحنه را به‌کار بگیرد و از اواسط کار دیگر نداند چه می‌خواهد با آن‌ها بکند، و ناچار به یک جایی ختم کند و ته آن را ببندد و بنویسد: پایان.

پایان رمان و فیلم مهم است. شاید یکی از مهم‌ترین بخش‌های اثر به‌حساب می‌آید. پایان فیلم و رمان آنجایی است که خواننده یا بیننده در ذهن خود می‌سپارد و با آن به خانه‌اش برمی‌گردد.
اگر نویسنده یا کارگردانی به بن‌‌بست رسید، بهتر است آنقدر ذهنش را درگیر کند که به نقطه مرگ و زندگی برسد؛ برسر دوراهی مرگ و زندگی همیشه راه سوم پدیدار می‌شود. باید به نقطه‌ای برسد که خواب آدم‌های رمانش را ببیند، کابوس ببیند، کامش تلخ شود، عیبی ندارد. اما آدم باهوش معمولاً بر سر دوراهی قرار نمی‌گیرد چون همیشه بیش از هفت راه در برابرش گشوده و مهیاست.

دوستان عزيز راديو زمانه، برنامه‌ی اين‌سو و آن‌سوی متن را با شما پی می‌گيرم. تا برنامه‌ی ديگر خدانگهدار