پریشان‌گویی‌های یک ذهن متوهم

ناصر غیاثی

«تماماً مخصوص» آخرین اثر عباس معروفی، رمانی است روایت شده از منظر اول شخص مفرد (عباس ایرانی) و در چهارصد صفحه که سال گذشته توسط انتشارات گردون در برلین منتشر شده است. معروفی می‌گوید، هفت سال روی این رمان کار کرده است. در زیر به بررسی برخی جنبه‌های این کتاب پرداخته‌ام.

عباس ایرانی

عباس ایرانی، شخصیت اصلی رمان چهل و چهار سال دارد، در ایران دانشجوی فیزیک بود و «به موازات درس و دانشگاه چیزهایی هم در مطبوعات» می‌نوشت و لابد همین باعث شده بود، به عنوان ِ «ضد انقلاب» تحت نظر قرار گرفته و سپس فراری شود.

از طریق پاکستان به برلین می‌رود، آن‌جا فیزیک می‌خواند و چون در رشته‌ی خودش کاری برای او پیدا نمی‌شود، ابتدا در یک موزائیک‌سازی کار می‌کند و سپس به پیشنهاد ِ دوست‌اش دکتر برنارد به استخدام ِ هتل او در نزدیکی ِ برلین درمی‌آید و سرانجام پس از سه سال کار از آن‌جا اخراج می‌شود.

روی جلد رمان تماماً مخصوص

توهمات عباس

عباس ایرانی به شدت به خودش متوهم است. او «با هر روزنامه‌ای که کارهای» او را «چاپ کند»، کار می‌کند، حتا یک بار دوست‌اش به او اعتراض می‌کند که «چرا با هر روزنامه‌ای همکاری» می‌کند. دیگران او را یک «روزنامه‌نگار تبعیدی و روشن‌فکر» می‌دانند، تمام مقاله‌هایش را می‌خوانند و «مقاله‌های قشنگی» که می‌نویسد را ستایش می‌کنند.

حتا یکی از همکاران‌اش در هتل دو تا از مقاله‌های او را نگه می‌دارد. اما در سرتاسر رمان هیچ معلوم نیست مقاله‌های او در چه زمینه‌ای است و معلوم نیست، اگر آن چنان می‌نوشته که شرح‌اش رفت، چرا مجبور بوده ابتدا در یک موزائیک‌سازی و بعد در یک هتل دورافتاده کار کند. طرفه این که به گفته‌ی خودش «سه سال است که چیزی» ننوشته است.

به تقریب تمام کسانی که عباس با آن‌ها رابطه‌ی صمیمانه دارد، به او می‌گویند: «شما» یا «آقای ایرانی»، و عباس همه را «تو» خطاب می‌کند. همه از پلیس بگیر تا یانوشکا، عشق عباس، به او می‌گویند: «آقای من» که البته ترجمه‌ی غلطی از Mein Herr در زبان آلمانی و به معنای «آقای محترم» است. خلاصه این که عباس محبوب‌القلوب و مهمان‌نواز است و بذل و بخشش فراوان دارد، اما با این وجود تنها و افسرده است.

اوهام عباس

عباس اوهام دارد. معمولاً وقتی در وضعیت‌های سخت قرار می‌گیرد، شبح ِ آدم‌های مختلف ِ زندگی‌اش در ایران دایم جلوی چشم‌اش ظاهر می‌شوند و او با آن‌ها و از آن‌ها حرف می‌زند: پدر، مادر، «پری»، و دوست صمیمی‌اش «میرزا عبدالله، پسر اکبرمشدی بستنی‌ فروش.»

ذهن و دانش عباس

عباس وقتی در معرض خطر مرگ قرار می‌گیرد، دو بار آیه‌ی والذّاریات می‌خواند یا برای مادرش دعا می‌خواند و به سمت او فوت می‌کند. وقتی غمگین است، دلش می‌خواهد،«دعا و صدای اذان» بشنود. شاید به همین خاطر است که متعجب از مجرد بودن ِ یانوشکای بیست و پنج ساله‌ی آلمانی، از او می‌پرسد: «تو چرا هنوز ازدواج نکرده‌ای؟» از قرار در طول هجده سالی که در آلمان بوده، چیز زیادی از زبان و فرهنگ آلمانی یاد نگرفته است: «اگر می‌خواهی آلمانی باشی باید فرهنگ رزا لوکزامبورگ و کانت و یونگ و هسه را بفهمی.»

عباس نمی‌داند که از این چهار نفر، دو نفرشان رزا لوکزامبورگ لهستانی و یونگ سویسی بودند. فهم او از «نسخه‌ی روانپزشک فرویدی‌» نیز چنین است: «برو خوش باش. به خودت فکر کن.» عباس می‌گوید: «در آلمان فهمیدم که مرز احساس و منطق در فرهنگ تعیین می‌شود، در درازای تاریخ. آلمانی‌ها کانت دارند و ما حافظ.» چرا از نظر او کانت و منطق کانتی نماد فرهنگ ِ آلمانی است و حافظ نماد فرهنگ ایرانی، هیچ معلوم نیست.

در مجموع در مورد عباس می‌توان گفت، او فاقد فردیت و یک تیپ است: نمونه‌ای از آدم‌های متوهم به خود که لاف در غربت می‌زنند، از آن دست آدم‌هایی که خود را قربانی می‌پندارند و دیگران را عامل. خود را عالم دهر می‌دانند و اعتقاد دارند جامعه‌ی میزبان قدرشان را نمی‌داند.

برنارد

دکتر برنارد، یک پزشک آلمانی ثروتمند و صاحب هتلی در اطراف ِ برلین، مردی زن‌باره، «سگ‌باز»، «تنها و بدبخت» است و نگاهی به غایت تحقیرآمیز به زنان دارد. او عاشق تحکم و فرمان دادن است، کارمندانش را تا سر حد مرگ استثمار می‌کند و همه‌ی آن‌ها مثل سگ از او می‌ترسند. به مثل کیرشن باوئر که «سرگارسون رستوران هتل بود»، «از تاریک روشن صبح» به سگ‌های برنارد غدا می‌داد، «کثافت‌شان را جمع می‌کرد» و بعد « کار اصلی‌اش را با صبحانه دادن به مهمانان شروع» می‌کرد.

«دم غروب» هم «غذای شبانه‌ی سگ‌ها» را می‌داد و شب‌ها ساعت نُه که عباس می‌رفت سرکار، هتل را تحویل او می‌داد. «آخر شب هم قابلمه‌ها و ظرف‌ها را می‌شست، زمین را برق می‌انداخت، وسایل را سرجایش می‌گذاشت، ... صبحانه‌ی مهمانان را ... آماده می‌کرد.»

عباس معروفی

عباس برای پذیرفتن کار شبانه در هتل که روزگارش را سیاه کرده، دلایل گوناگون و متضادی در سراسر کتاب می‌آورد: «بی آن که دلیلش را بدانم کارمندش بودم.»، «من به خاطر رفاقت ... به استخدام این هتل درآمدم»، «آن قدر زیر گوشم خواند که خام شدم.»

گاه «یکی از دلایل پذیرش شغل شبانه» را «انزوا» می‌خواند و گاه می‌گوید: «اگر پذیرفته بودم بروم کارمند دکتر برنارد شوم به خاطر درک سریع او از ظرافت‌های فرهنگ و زندگی بود.» دکتر برنارد عباس را به سفر به قطب شمال دعوت می‌کند، ولی معلوم نیست چرا عباس و دیگران، همه از جمله مادرش که در ایران زندگی می‌کند، با این سفر مخالف‌اند.

دکتر برنارد که رفیق و رییس عباس و «مهربان» است و «بچه‌ی بدی نیست» و عباس درباره‌ی او می‌گوید: «به محض دیدنش برق خوشحالی در چشمان‌ام می‌درخشیده»، دایم برای او توطئه می‌چیند و ظاهراً قصد جان او را کرده یا دست‌کم دشمنی ِ خونینی با او دارد. «برای این که مرا بکشاند توی آن هتل حاضر بود همه کاری بکند. خیلی از رفیق‌هام را از دورم پراند، رابطه‌هام را خراب کرد.»

برنارد می‌خواهد با حیل مختلف کلک عباس را بکند و سرانجام وقتی هیچ یک از توطئه‌های او ثمر نمی‌دهد، برای عباس فضای موبینگ ایجاد کرده و اخراج‌اش می‌کند. اما علت واقعی ِ دشمنی ِ برنارد با عباس بر خواننده پوشیده می‌ماند.

زن‌های رمان

پری عشق دوران جوانی عباس در ایران، «دختری بود پر از زندگی. آشوبی از سکوت بود، دختری کم حرف که با نگاه زندگی می‌کرد، با نگاه حرف می‌زد، از موزیک آدامو لذت می‌برد، ادیت پیاف گوش می‌داد، صدای جان لنون را دوست داشت»، «چیز‌هایی» را که عباس «در مطبوعات می‌نوشت» می‌خواند، «دهنش بوی گل می‌داد»، «ملوس و قشنگ» بود و وقتی با عباس تنها می‌شد، «موزیک می‌گذاشت، تکه‌هایی از کتاب شازده کوچولو را می‌خواند، معماهای مشکل ریاضی حل می‌کرد» و وقتی عباس سرش درد می‌گرفت، می‌گقت: «الهی بمیرم، چی شده؟» او در یک درگیری که طی آن شعار «مرگ بر ریش‌تراش» داده می‌شد، دستگیر و سپس اعدام می‌شود.

یانوشکا یک زن ِ بیست و پنج ساله‌ی آلمانی و «به راستی شبیه یکی از دختران جوان تابلوهای آگوست رنوار» است، نوازنده‌ی پیانو است و گاهی برای عباس «قطعاتی از چایکوفسکی و برامز و شوپن» می‌زند، «عاشق کتاب است و مدام می‌خواند» و حرف‌هایی شبیه این می‌زند: «عشق یک چیز عتیقه است که با عتیقه‌فروشی فرق دارد. عشق عتقیه‌ی گران‌قیمتی است که آدم باهاش زندگی می‌کند، اما عتیقه‌فروشی پراز وسایل گران است که حالا از زندگی خالی شده.» این زن آن چنان مجذوب عباس است که یک بار از او می‌پرسد: «اجازه می‌دهی دوستت داشته باشم؟»

او دو ساعت پس از کورتاژ در مطب پزشک، پشت فرمان ماشین می‌نشیند (البته در رمان گفته نشده که یانوشکا ماشین داشته یا آن روز سوار ماشین چه کسی شده بود)، تصادف می‌کند و می‌میرد. می‌دانیم زنی که کورتاژ کرده باشد تا ساعت‌ها قادر به حرکت نیست، رانندگی که جای خود دارد.


ژاله «لب‌های غنچه‌ای و موهای پرکلاغی» دارد، «مهربان و آرام» است، از شوهرش جدا شده و گارسون یک رستوران است، عاشق عباس است و آرزویی ندارد مگر خوشبختی ِ او و زندگی با او. وقتی برایش مسجل می‌شود، عباس عاشق یانوشکا هست، اول می‌نشیند روی یخچال آشپزخانه‌ی عباس و بعد با چاقو قصد جان او می‌کند.

در یک کلام تمام زن‌های رمان واله و شیدای عباس‌اند، حتا زن ِ گارسون رستوران ِ توی راه هم می‌خواهد دل عباس را به دست بیاورد. در برابر عباس ورد زبان‌ همه‌شان «هرچه تو بگویی» و «هرچه تو بخواهی» است.

همه خواهان داشتن رابطه و زندگی مشترک با اویند و دایم در خدمت‌اش. هرکاری برایش می‌کنند، «با جان و دل» می‌پزند و می‌شورند و می‌سابند و لباس و ملحفه و پرده اطو می‌زنند و خلاصه خانه را برق می‌اندازند، حتا چایی‌اش را برایش فوت می‌کنند تا سرد بشود و سرانجام همه «دست در موهای» عباس فرو می‌برند، «تسلیم و نرم» در بغل‌اش «رها» می‌شوند و «در گرمای رخت‌خواب» او «آب».

شایان توجه است که معروفی در صفحه‌ی نخست کتاب آورده: «با احترام به جنبش زنان ایران و زنان در سایه.»

شخصیت ِ یک‌بار مصرف

«خانم دکتر شواتیزر» شخصیت ِ یک‌بار مصرف کتاب است و کارکردش تنها برای نشان دادن ِ خواستنی بودن عباس است. او که یک پزشک ِ آلمانی و «از آن زن‌های فوق‌العاده شیک» و همسایه‌ی پیشین ِ عباس است، تنها پس از یک دیدار، در شبی سرد و زمستانی، پس از این که با شوهرش قهر می‌کند، سرزده وارد خانه‌ی عباس می‌شود و به او پناه می‌برد.

همان شب، در حالی که «تمام تن» عباس «را خیش کشید» با او می‌خوابد. پس از آن دیگر هیچ رد و اثری از او در کتاب نیست، هم‌چنین است داروخانه‌داری به نام روبرت که فقط در یک جمله به اسم او اشاره می‌شود.

فراموشی نویسنده

عباس یک‌جا می‌گوید پیام‌گیر تلفنی ندارد اما بعد می‌گوید دوستش برای او تلفن زده و پیغام گذاشته. یک جا سوپ را غذایی عالی می‌خواند، اما بعد می‌گوید از سوپ متنفر است. ابتدا می‌گوید خانه‌اش «در طبقه‌ی پنجم» و در «زیرشیروانی» بوده، اما بعد تبدیل می‌شود به طبقه‌ی چهارم.

گاهی می‌گوید، «بعضی دوشنبه‌ها آزاد» است و گاهی می‌گوید، «دوشنبه‌ها تنها روز تعطیلی» اوست. دفتر وکالت برادر دکتر برنارد یک‌ بار در طبقه‌ی اول است و یک بار در طبقه‌ی دوم. از همه این‌ها گذشته، خواننده از خود می‌پرسد، چگونه ممکن است، هتلی سه ستاره که گاهی حتا مسافر هم ندارد و به همین خاطر به عباس خبر می‌دهند که لازم نیست به هتل بیاید، پر است از «همکاران» و «سرآشپز» و «سرگارسون» دارد؟ و سرانجام این که برخلاف آن چه در کتاب آمده، هیچ خارجی نمی‌توانست شب‌ها را در برلین شرقی بخوابد. ویزای برلین شرقی برای خارجی‌ها فقط برای چند ساعت صادر می‌شد.

کلمات

این درست که معنای اول Gast در زبان آلمانی "مهمان" است، اما به مسافر هتل و تاکسی و مشتری رستوران هم Gast می‌گویند. بنابراین در زبان فارسی یک هتل «مسافر» دارد و نه آن طور که مرتب در کتاب تکرار می‌شود «مهمان». کلمات ِ آلمانی مثل: «سوسیال آمت»، «کواچ»، «تاستاتور»، «اشتازی» و «وایناختن» به فراوانی در کتاب آورده می‌شوند، بی آن‌که به طریقی برای خواننده‌ای که زبان آلمانی بلد نیست، معنی آن‌ها روشن شود. ما تمام گفت‌وگوها و توصیفات کتاب را به زبان فارسی و با ترجمه‌ی عباس می‌خوانیم، اما آلمانی‌های رمان مرتب به انگلیسی می‌گویند: «اوه مای گاد».

افعالی مثل ِ «کله کشیدن»، «لمبر خوردن»، «دو نفس پیاپی کشیدن» و تصاویری مانند «صدای پژواک چکیدن آب»، به تناوب در کتاب تکرار می‌شوند. کلمه‌ای به نام «اطپرین» دو بار در جملات ِ «با اطپرین به طرف در خیز برداشتم» و «برای اطپرین در یخچال گشتم»، تکرار می‌شود که جست‌وجوی من برای یافتن معنای آن در فرهنگ‌های مختلف فارسی بی‌نتیجه بود.

سرانجام

عباس معروفی با «تماماً مخصوص» رمانی پیش روی خواننده قرار می‌دهد که از کاستی‌های فراوانی رنج می‌برد. رمانی است پر از حوادث و صحنه‌های پیش پاافتاده، انباشته از دیالوگ‌های معمولی و کم بهره از اندیشه‌ای که خواننده را تکان بدهد و به فکر فرو ببرد.

«تماماً مخصوص» را می‌توان مثل تمام رمان‌های «خوش‌خوان» در دو نشست خواند و کنار گذاشت و بعد از یاد برد. این کتاب می‌توانست با حذف ِ برخی صحنه‌ها که وجود یا عدم وجودشان نقشی در روند داستان بازی نمی‌کند و نیز با انتخاب ِ حروف ِ نه چندان درشت، فاصله‌ی کمتر سطور و با امساک در اصراف صفحات سفید، تبدیل به کتابی در حدود دویست صفحه بشود.

شناسنامه‌ی کتاب:
تماماً مخصوص، عباس معروفی، نشر گردون، برلین، چاپ یکم، زمستان ۱۳۸۸، قیمت: ۲۲ یورو