متن کامل مجموعه خاطرات لوییس بونوئل

علی امینی نجفی

لوئیس بونوئل با فیلم‌هایش در ایران چهره‌ای کمابیش شناخته شده است. از سال‌ها پیش مقالات بی‌شماری درباره او در مطبوعات به چاپ رسیده و چند فیلمنامه معروفش به فارسی ترجمه و منتشر شده است. با وجود این او برای سینمادوستان هم‌چنان بیگانه و ناشناس باقی مانده است. یکی از دلایل این امر شاید ویژگی‌های فردی شخصیت هنری تک‌افتاده او باشد.

فیلم‌های بونوئل را به سختی می‌توان در یکی از انواع (ژانرها) یا جریان‌های متداول سینمایی رده‌بندی کرد. او بی‌گمان برجسته‌ترین نماینده مکتب سوررئالیسم در سینماست. اما آیا هنرمندی چون او را، که همواره از هر سنت و قالبی گریخته، می‌توان پیرو مکتبی خاص دانست؟ جانمایه هنر بونوئل عصیان و طغیان بر قراردادها و سنت‌هاست.

او ـ به گواهی همین کتاب ـ تا واپسین‌دم زندگی، یک عصیانگر سرسخت و سازش‌ناپذیر باقی ماند. از سوی دیگر، چنانکه در این کتاب نیز می‌توان دید، بونوئل شخصیتی چندگانه و نگرشی پردامنه و حتی گاه متناقض دارد که او را از ارزیابی‌های عام و قالبی دور می‌کند.

آنارشیستی است که از آشوب و ناآرامی وحشت دارد! کمونیستی است که از راه و روش کمونیستی بیزار است. یهیلیستی است که به ارزش‌های اخلاقی و انسانی سخت پای‌بند است و به فرهنگ و مدنیت عشق می‌ورزد. آدم بی‌ایمانی است که عقیده دارد: «هرآنچه مسیحی نباشد، با من بیگانه است».

او مارکی دو ساد، عصیانگر سترگ آخر قرن هجدهم را با شوری غریب می‌ستاید و با جسارتی شگرف خود را شاگرد او می‌خواند. به پیروی از ساد، نفرت و بیزاری او از نظام موجود و هنجارهای مسلط آن، حد و مرزی ندارد، اما در روابط میان آدمیان چیزی جز آشتی و مهربانی نمی‌پسندد.

بونوئل با وفاداری به سنت آشنای هنرمندان نوگرای آغاز قرن بیستم، دشمن سرسخت بنیادها و هنجارهای بورژوایی است و هیچ فضیلتی را بالاتر از به لجن کشیدن «ارزش‌ها و افتخارات» جامعه صنعتی مدرن نمی‌شناسد، و آماده است «همه دستاوردهای این تمدن بیمار» را، به انضمام تمام فیلم‌های خودش، یکجا نابود کند، هرچند اذعان دارد که با تمام وجود به همین ارزش‌ها وابسته است.

لازم به تأکید است که مخالفت بی‌امان بونوئل با بنیادهای اخلاقی و ساختارهای اجتماعی مسلط، از لاابالیگری «رندانه» و غیرمسئولانه کاملاً دور است.

اخلاق‌گرایی خدشه‌ناپذیر او، تعهد مسئولانه او در برابر انسان و سرنوشتش در این کره خاکی، از دید هیچکس پنهان نمی‌ماند. پاکدامنی و آزادمنشی بونوئل نه تنها در پهنه اندیشه، بلکه در زندگی خصوصی او نیز آشکار است و می‌توان آن را در داوری‌های اخلاقی او درباره دوستان و نزدیکانش به روشنی دید. برای نمونه در برخورد بیرحمانه او با لغزش‌های اخلاقی سالوادور دالی، و یا در فروتنی بیکران او.

لحن بونوئل در همین کتاب با چنان شرم و نجابتی همراه است که کمترین شائبه‌ای از تکبر و خودستایی به سخنانش راه نمی‌یابد. در مصاحبه مفصلی که با دوست خود ماکس اوب انجام داده توضیح می‌دهد که همیشه از سخن گفتن درباره خود رویگردان بوده و با صداقت می‌گوید: «از خودم که حرف می‌زنم، حالم بد می‌شود. این کار همیشه حالم را بد می‌کند.»

با وجود این ضرورت داشت که او هرچه بیشتر از خودش حرف بزند. سال‌ها بود که همه منتقدان سینمایی و دوستداران آثارش به خوبی می‌دانستند که هرآنچه او آفریده و به جا گذاشته است، در ژرفای ذهنیت یگانه او و زندگی خصوصی‌اش ریشه دارد. فیلم‌های او یکسره از خاطرات شخصی و تخیل شگرف او اشباع شده‌اند. بی‌گمان در پاسخ به همین نیاز است که در این زندگینامه از دوره کودکی و نوباوگی خود با تفصیل بیشتری سخن می‌گوید، که شاید گاه طولانی و ملال‌انگیز بنماید اما بی شک برای شناخت او و هنرش لازم است.

گفتنی است که لوئیس بونوئل در طول زندگی همواره از دادن این‌گونه توضیحات طفره می‌رفت. اساساً به دشواری تن به مصاحبه می‌داد و به ندرت در محافل هنری شرکت می‌کرد. همچنان‌که در پیشانی این کتاب یادآور شده، خود را نویسنده نمی‌دانست و جز چند قطعه شعر و یکی دو نوشته کوتاه اثری از خود به جا نگذاشته است. تنها در پایان عمر که بیماری او را از پا انداخته و از ساختن فیلم ناتوان کرده بود، به نگارش این کتاب رضایت داد.

سینماگر بزرگ نزدیک یک سال پس از انتشار کتاب، در ۲۹ ژوئیه ۱۹۸۳ در شهر مکزیکو درگذشت.

ارزش هنری و تاریخی این کتاب را نمی‌توان ندیده گرفت. بونوئل مهم‌ترین هنرمند سوررئالیست در عرصه سینما به شمار می‌رود، و آگاهی از نظریات و تجارب هنری او در شناخت این جنبش هنری و آشنایی با پیدایش و سیر تکامل آن سودمند است.

از این گذشته، جایگاه تاریخی بونوئل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. او نماینده نسلی کامل از هنرمندان و روشنفکران جمهوریخواه اسپانیا در سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم است که زخم‌های دردناک جنگ و شکست و تبعید را بر تن دارد. نسلی که با پیروزی دیکتاتوری نظامی ژنرال فرانکو شکست خورد و تارومار شد، اما تسلیم نشد. از اسپانیا رانده شد، اما ریشه‌کن نشد. همواره اسپانیایی باقی ماند، و حتی در مکزیک، که زبان و فرهنگ اسپانیا چیره است، از درد غربت رهایی نیافت. این کتاب روایتی است، اگر نه‌چندان دقیق، اما بی‌شک صادقانه و دلسوزانه از سرگذشت و سرنوشت این نسل.

بونوئل بسیاری از چهره‌های روزگار خود را تنها به نام و برخی را با زندگی و آثارشان معرفی می‌کند. از زبان او با کسان بیشماری آشنا می‌شویم که در رشد و شکوفایی فرهنگ معاصر حوزه اسپانیا نقش مهمی ایفا کرده‌اند. اما یادآوری این نکته نیز ضروری است که با اینکه کتاب انباشته از نکات و داده‌های تاریخی است، به طور طبیعی با داوری‌ها و جانبداری‌های شخصی آمیخته است و چنان‌که خود نویسنده نیز یادآور شده، نباید آن را یک متن تاریخی تلقی نمود.

هنگامی که زندگینامه بونوئل در سال ۱۹۸۲ در فرانسه انتشار یافت، برخی از منتقدان به ناشر خرده گرفتند که این «کتاب اهریمنی» را بدون هیچ توضیحی درباره انبوه کسان یادشده در آن روانه بازار کرده است. در ترجمه‌ای که در دست دارید، درباره این افراد غالباً گمنام، که بونوئل بر زنده کردن یاد آن‌ها اصرار داشته، توضیح حداقلی داده شده است، هرچند که این کار همیشه آسان نبود.

از دشواری‌های ترجمه این کتاب نحوه ثبت اسامی خاص بیشماری بود که تقریباً در هر صفحه آن حضور دارند. در بیشتر موارد از شیوه تلفظ آنها در زبان اصلی پیروی کرده‌ام، مگر در مورد اعلام بسیار مشهور که جز تکرار ثبت رایج آنها در متون فارسی چاره‌ای ندیدم.

و چند نکته درباره بازنشر کتاب در سایت زمانه:

نخستین چاپ این کتاب در سال ۱۳۷۱ توسط «انتشارات هوش و ابتکار» در تهران انتشار یافت. با این‌که کتاب با ویرایش و آرایشی نامناسب روانه بازار شده بود، هنردوستان به‌طور بی‌سابقه‌ای از آن استقبال کردند. تمام نسخه‌های کتاب در مدتی کوتاه به فروش رفت و سال‌هاست که در بازار وجود ندارد. تلاش انتشارات «هوش و ابتکار» برای تجدید چاپ کتاب متأسفانه با موانعی روبه‌رو شد و ناکام ماند.

اکنون با گذشت ۱۶ سال از چاپ اول کتاب، و با توجه به وضع اسفبار نشر در ایران، دیگر به انتشار این اثر به صورت کتاب در داخل کشور امیدی ندارم و تصمیم گرفتم آن را به صورت نشر اینترنتی در اختیار علاقه‌مندان قرار دهم، و کجا بهتر از سایت زمانه. متنی که می‌خوانید اختصاصاً برای نشر در تارنمای «رادیو زمانه» از نو به طور کامل حروف‌چینی و ویرایش شده است.

در این چاپ تازه، با توجه به گذشت ۱۶ سال از چاپ اول کتاب، یادداشت‌های پایان هر فصل تکمیل و «به روز» شده است.

افزون بر این، برای تکمیل مطالب کتاب، سه پیوست به آن افزوده شده است. مطالعه این پیوست‌ها را برای خوانندگانی که با هنر سینما و به ویژه با فیلم‌های بونوئل آشنایی کمتری دارند، سودمند دیدم.

توضیح آنکه، در این سال‌ها به کسانی برخورده‌ام، که با سینمای بونوئل آشنا نبوده یا فرصت تماشای فیلم‌های او را نداشته‌اند و با وجود این کتاب را با علاقه خوانده و از آن لذت برده‌اند. در پاسخ به خواست این دسته از خوانندگان است که مواد تازه‌ای درباره زندگی و دیدگاه‌های هنری بونوئل به کتاب افزوده‌ام.

پیوست اول ترجمه مقاله‌ای است به عنوان «سینما چونان افزار شعر». این تنها مقاله مستقلی است که از بونوئل به یادگار مانده و در آن فیلمساز از گرایش‌های هنری و سینمای دلخواه خود به روشنی و فشردگی تمام سخن گفته است.

پیوست دوم شامل بریده‌هایی‌ست از چند گفتگو با لوئیس بونوئل. از این سینماگر در طول زندگی مصاحبه‌های بسیاری انتشار یافته، که مهم‌ترین آن‌ها گفتگویی است با دوستش ماکس اوب، که بسیار مفصل است و به صورت کتابی مستقل منتشر شده. در این گفتگوها چیز خاصی نیافتم که بونوئل در متن خاطرات خود نیاورده باشد. با وجود این نکات تازه‌ای که برای خواننده ایرانی جالب و مفید بود را در این بخش نقل کردم که امیدوارم کمکی باشد برای آشنایی بیشتر با سیمای هنری بونوئل.

پیوست سوم ترجمه مقاله مهمی است از اوکتاویو پاز. نویسنده نامی مکزیک منتقد سینما نبود، اما این مقاله کوتاه او از اهمیت به سزایی برخوردار است و چنانکه خود بونوئل نیز در متن خاطراتش یادآوری کرده، به شناخت سینمای او کمک می‌کند.

‌

متن کامل خاطرات لوییس بونوئل با عنوان «با آخرین نفس‌هایم» ترجمه علی امینی نجفی را از این‌جا دریافت کنید (فرمت: PDF، حجم: ۳.۰۳ مگابایت)