از ادبیات تا سیاست

برگردان: علی امینی نجفی

اسپانیا چند سالی بود که زیر یوغ دیکتاتوری خانواده پریمو دریورا^۱ پدر پایه گذار جنبش فالانژ به سر می‌برد. جنبش کارگری، سندیکایی و آنارشیستی به تدریج در همه جا گسترش می‌یافت و حزب کمونیست اسپانیا هم به آرامی گام‌های اولیه را بر می‌داشت.

یک روز در بازگشت از ساراگوسا در ایستگاه راه آهن مادرید خبردار شدم که آنارشیست‌ها روز روشن داتو^۲ نخست‌وزیر اسپانیا را ترور کرده‌اند. سوار درشکه‌ای شدم و درشکه‌چی در در خیابان الکالا جای گلوله‌ها را روی دیوار نشانم داد.

چندی بعد با شور و شعف خبر شدیم که آنارشیست‌ها، اگر اشتباه نکنم به فرماندهی آسکاسو^۳ و دوروتی^۴، اسقف اعظم ساراگوسا به نام سولدبیا رومرو^۵ را به قتل رسانده‌اند؛ و این مرد آدم رذلی بود که همه، حتی عموی روحانی من از او نفرت داشتند. آن شب به فرخندگی به درک واصل شدن او، جشن نوش‌خواری به پا کردیم.

باید این را بگویم که آگاهی سیاسی ما تکان خورده بود؛ اما هنوز کاملاً بیدار نشده بود. از سه چهار نفر که بگذریم، بیشتر ما تا سال‌های ۱۹۲۷ و ۱۹۲۸ یعنی درست قبل از اعلام جمهوری، هنوز به آگاهی سیاسی منسجمی نرسیده بودیم. تا قبل از آن، اغلب هم‌دوره‌های ما با احتیاط به اولین نشریات آنارشیستی و کمونیستی نزدیک می‌شدند. کمونیست‌ها ما را با آثار لنین و تروتسکی آشنا کردند.

در سراسر مادرید احتمالاً فقط در پنیا (پاتوق) کافه پلاتریاس در خیابان مایور بود که بحث‌های سیاسی رواج داشت و من هم مرتب در آن شرکت می‌کردم.

«پنیا» نوعی محفل است که به طور منظم در کافه‌ها برگزار می‌شود. این رسم در زندگی مادرید، و نه فقط در زندگی ادبی این شهر، نقش مهمی ایفا کرده است. مردم بر حسب حرفه و علاقه خود بعدازظهرها از ساعت سه تا پنج یا شب‌ها بعد از ساعت ۹، در محلی معین دور هم جمع می‌شدند.

در هر محفل معمولاً از هشت تا ۱۵ نفر شرکت می‌کردند که همه آن‌ها هم مرد بودند. در اوایل دهه ۱۹۳۰ پای زن‌ها هم به این محافل باز شد و البته خطر بدنامی را هم قبول کردند.

سام بلانکت^۶ هم اغلب در جلسات سیاسی کافه پلاتریاس شرکت می‌کرد. او آنارشیستی از اهالی آراگون بود که در نشریات مختلفی از قبیل اسپانیا نوئوا^۷ قلم می‌زد. او با عقاید افراطی خود چنان شهره بود، که بعد از هر سوءقصدی به طور اتوماتیک او را هم دستگیر می‌کردند. وقتی داتو ترور شد، او را هم گرفتند.

سانتولاریا^۸ هم که در سویل یک مجله آنارشیستی منتشر می‌کرد، هر وقت در مادرید بود، به این محفل می‌آمد. اوخنیو دورس^۹ هم گاهی وقت‌ها در پاتوق ما شرکت می‌کرد.

و سرانجام در این محفل با شاعری عجیب و فوق‌العاده آشنا شدم به اسم پدرو گارفیاس^۱۰ که می‌توانست ۱۵ روز تمام دنبال یک صفت بگردد. وقتی به او می‌رسیدم، سؤال می‌کردم: «خوب، صفت را پیدا کردی؟» اندیشمندانه جواب می‌داد: «هنوز نه» و به راهش ادامه می‌داد.

هنوز یکی از اشعار او را به اسم «زایر» از مجموعه «زیر بال جنوب^۱۱» از بر دارم:

افق‌ها از چشمش سرازیر شدند
لا به‌ لای انگشتانش شایعه‌ای از شن آورد
و بر شانه‌های لرزانش
گلچینی از رؤیاهای در هم شکسته را.
دو تازیان او: کوه و دریا
بر گام‌های او جهیدند
کوه شگفت‌زده
دریای برخروشیده...

گارفیاس در اتاقی محقر در خیابان اومیادرو با دوستش اوخنیو مونتس^۱۲ زندگی می‌کرد. یک روز طرف‌های ساعت ۱۱ صبح به دیدن آن‌ها رفتم. گارفیاس بی‌آن‌که یک لحظه از حرف زدن باز بماند، با دست‌های بی‌رمقش، ساس‌هایی را شکار می‌کرد که روی سینه‌اش ول می‌گشتند.

خلال جنگ داخلی از او اشعاری میهن‌پرستانه منتشر شد که برای من زیاد دل‌نشین نبود. به انگلیس مهاجرت کرد و بی آن‌که یک کلمه انگلیسی بداند، با مردی انگلیسی هم‌خانه شد که ذره‌ای اسپانیایی بلد نبود. با وجود این گفته می‌شد که آن‌ها ساعت‌های متوالی با شور و هیجان با هم بحث می‌کردند.

بعد از جنگ مثل خیلی از اسپانیایی‌های جمهوری‌خواه در مکزیکو زندگی می‌کرد، با سر و وضعی ژولیده و لباسی کثیف و ژنده در کافه‌ها می‌گشت و به صدای بلند شعر می‌خواند. سرانجام در فقر و فلاکت درگذشت.

مادرید هنوز شهر نسبتاً کوچکی بود و بیشتر مرکز ادبی و فرهنگی کشور به شمار می‌رفت. مردم به طور عمده پیاده رفت و آمد می‌کردند. همه یکدیگر را می‌شناختند و در هر گوشه با آشنایی برخورد می‌کردند.

یک شب که با دوستانم به کافه کاستیا رفته بودم، دیدم که بخشی از سالن را با دیواره‌ای جدا کرده‌اند. گارسون به ما توضیح داد که پریمو دریورا با دو سه نفر از نزدیکانش به کافه می‌آیند. واقعاً هم چیزی نگذشت که آن‌ها سر رسیدند و ژنرال بی‌درنگ دستور داد که فوری دیواره را برچینند و همین که چشمش به ما افتاد، فریاد زد: «آهای جوونا، بیایید با هم لبی تر کنیم.» آن شب ما مهمان دیکتاتور بودیم.

من یک بار حتی خود شاه آلفونس سیزدهم^۱۳ را دیدم. در کوی، کنار پنجره اتاقم ایستاده‌ام. موهای بریانتین‌زده و آراسته‌ام را زیر کلاه حصیری پنهان کرده‌ام. ناگهان کالسکه سلطنتی که دو راننده و یک نگهبان دارد، پای پنجره توقف می‌کند. (من در اوان جوانی سخت عاشق ملکه ویکتوریا شهبانوی زیبای کشورمان بودم!)

شاه از کالسکه پیاده شد و از من راه را پرسید. من که حسابی دست‌پاچه شده بودم، با این‌که در آن روزگار خود را آنارشیست می‌دانستم، کاملاً مؤدبانه و تا حدی هم خجولانه راه را نشانش دادم و حتی او را «والاحضرت» خطاب کردم. وقتی کالسکه به راه افتاد متوجه شدم که کلاهم را به رسم احترام از سر برنداشته‌ام. بدین ترتیب توانسته بودم تا حدی به وجدان خود وفادار بمانم.

وقتی ماجرا را برای سرپرست کوی تعریف کردم، از آن‌جا که من در لاف‌زنی شهره خاص و عام بودم، اول حرفم را باور نکرد؛ تا این‌که یکی از منشی‌های کاخ سلطنتی حرف مرا تأیید کرد.

در پاتوق‌های مادرید گاهی وقت‌ها ناگهان همه خاموش می‌شدند و نگاه بهت‌آلود خود را به زمین می‌دوختند: آدمی وارد کافه شده بود که همه او را «بدقدم» می‌دانستند و تصور می‌کردند که با خودش نحوست می‌آورد. در مادرید همه مردم اعتقاد راسخ داشتند که بهتر است آدم از هم‌نشینی با برخی از افراد پرهیز کند.

شوهر خواهر من کونچیتا یک سروان ستاد را می‌شناخت که همه همکارانش از معاشرت با او می‌ترسیدند. خاسینتو گراو^۱۴ نمایش‌نامه‌نویس چنان آدم بدیمنی بود که حتی به زبان اسمش هم خطر داشت. گویی نحوست با سماجتی عجیب به قدم او چسبیده بود. یک بار که در بوینوس‌آیرس سخنرانی می‌کرد، چلچراغی بزرگ از سقف سالن کنده شد و افتاد و عده زیادی را مجروح کرد.

از قضای روزگار چند هنرپیشه بعد از بازی در یکی از فیلم‌های من فوت کردند. عده‌ای به همین بهانه برایم دست گرفتند که من هم «بدیمن» هستم. اما این موضوع هیچ پایه و اساسی ندارد و من به شدت آن را تکذیب می‌کنم. اگر لازم باشد خیلی از دوستانم حاضرند به نفع من شهادت بدهند.

اسپانیای اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نسل مهمی از نویسندگان زبردست داشت که بر اندیشه ما نفوذ داشتند و من با بیشتر آن‌ها آشنا بودم. اگر بخواهم فقط اسم چهار تن را ببرم، باید از اورتگا ای گاست^۱۵، اونا مونو^۱۶، وایه اینکلان^۱۷ و دورس نام ببرم که همه روشنفکران تحت تأثیر آن‌ها بودند.

من حتی نویسنده بزرگمان پرس گالدوس^۱۸ را می‌شناختم که بعدها دو رمان او به نام‌های ناسارین و تریستانا را به فیلم برگرداندم. او از دیگران سالمندتر بود و جایگاهی خاص داشت. در حقیقت من تنها یک بار او را در خانه‌اش دیدم. بسیار پیر و تقریباً نابینا شده بود. کنار دستش منقلی قرار داشت و روی زانو پتو انداخته بود.

پیو باروخا^۱۹ هم رمان‌نویس سرشناسی بود؛ اما من به آثارش هیچ علاقه‌ای نداشتم. در اینجا باید همچنین از نویسندگان دیگری مانند آنتونیو ماچادو^۲۰، خورخه گی‌ین^۲۱، پدرو سالیناس^۲۲ و شاعر بزرگمان خوان رامون خیمه‌نس^۲۳ یاد کنم.

این نسل نام‌آور که چهره‌خانه‌ای شگرف و پربار برای اسپانیا تدارک دیده است، جای خود را به نسل ۱۹۲۷ داد که خود من هم به آن تعلق دارم. نسلی که فدریکو گارسیا لورکا^۲۴، رافائل آلبرتی^۲۵، مانوئل آلتولاگیره^۲۶، لوییس ثرنودا^۲۷، خوزه برگامین^۲۸ و پدرو گارفیاس را بیرون داده است.

در میان این دو نسل باید از دو سیمای برجسته هم نام ببرم که من با هر دوی از نزدیک آشنا بودم: مورنو ویا^۲۹ و رامون گومس دلا سرنا^۳۰.

مورنو ویا مثل برگامین و پیکاسو از آندلسی‌های مالاگا بود. او با این‌که ۱۵ سال از من بزرگ‌تر بود، همیشه به پاتوق ما می‌آمد. هر شب با ما بیرون می‌آمد و حتی با محبت صمیمانه‌اش در کوی زندگی می‌کرد. در جریان شیوع وبا در سال ۱۹۱۹ - همان اپیدمی وحشتناکی که هزاران قربانی گرفت - فکر می‌کنم همه از کوی رفته بودند و فقط من و او مانده بودیم.

او نقاش و نویسنده‌ای توانا بود و به من کتاب قرض می‌داد. مثلاً کتاب «سرخ و سیاه» استاندال را من از او گرفتم و در دوره وبا خواندم. در همین زمان بود که آپولینر را با کتاب «افسونگر تباه‌کننده»^۳۱ کشف کردم.

خلال آن سال‌ها با مورنو ویا دوستی صمیمانه‌ای داشتم. در سال ۱۹۳۱ که در اسپانیا جمهوری اعلام شد، او را به سمت ریاست کتابخانه سلطنتی انتخاب کردند. او در زمان جنگ داخلی به والنسیا رفت و بعد مثل همه روشنفکران برجسته از شغلش برکنار شد.

در تبعیدگاه پاریس دوباره او را پیدا کردم و در مکزیکو هم اغلب به دیدنم می‌آمد. حوالی سال ۱۹۴۸ که در مکزیکو بدون شغل بودم، تصویری از من کشید که هنوز آن را دارم. او سال ۱۹۵۵ در مکزیکو درگذشت.

در جای دیگری باز هم از گومس دلا سرنا سخن خواهم گفت. چرا که چند سال بعد از این تاریخ کم مانده بود که کار فیلم‌سازی را با او شروع کنم.

موقعی که در کوی اقامت داشتم، گومس دلاسرنا شخصیت خیلی مهمی بود و احتمالاً مشهورترین نویسنده اسپانیا به شمار می‌رفت. کتاب‌های زیادی نوشته بود و در نشریات قلم می‌زد. یک بار روشنفکران فرانسوی از او دعوت کردند که در یکی از سیرک‌های پاریس که فراتلینی‌ها^۳۲ هم در آن برنامه اجرا می‌کردند، شعرخوانی کند.

گومس دلاسرنا بر پشت فیلی سوار شد تا از آن بالا چند قطعه از اشعار گرگوئریاس^۳۳ خود را، که انباشته از نکته‌پردازی‌های مطایبه‌آمیز با ایجازی شگفت‌انگیز بود، برای جمعیت قرائت کند.

هنوز جمله اول را تمام نکرده بود که همه زیر خنده زدند. رامون از این موفقیت فوری اندکی تعجب کرد؛ زیرا متوجه نبود که فیل کذایی داشت وسط میدان سیرک خودش را سبک می‌کرد.

گومس دلاسرنا روزهای شنبه از ساعت ۹ شب تا یک بعد از نیمه‌شب در کافه پومبو در دو قدمی پورتا‌دل‌سول، پاتوق داشت. من هیچ وقت از این محفل غفلت نمی‌کردم؛ بیشتر دوستانم را همین جا می‌دیدم.

خورخه لوییس بورخس^۳۴ هم گاهی در این پاتوق شرکت می‌کرد. خواهر او با گیرمو دتوره^۳۵ ازدواج کرده بود. شاعر و منتقدی کوشا که ادبیات آوانگارد فرانسه را خوب می‌شناخت و از مهم‌ترین اعضای اولتراییسم^۳۶ اسپانیایی به شمار می‌رفت. او هوادار مارینتی^۳۷ بود و مثل او عقیده داشت که مثلاً یک لوکوموتیو از یک تابلوی ولاسکوئس^۳۸ قشنگ‌تر است.

در یکی از اشعارش گفته است:
دلم می‌خواهد عشق بورزم
به پیچ ورم‌کرده یک هواپیمای دریاپیما...

پاتوق‌های ادبی مهم مادرید عبارت بودند از: کافه خیخون، که هنوز هم دایر است، کافه کاستیا، کافه مونتانیا، که مجبور شدند میزهای مرمرین آن را عوض کنند، از بس جمعیت روی آن‌ها چیز نوشته بودند. (من هر روز عصر برای حاضر کردن درس‌هایم بعد از کلاس به آن‌جا می‌رفتم.) و بالاخره کافه پومبو که پاتوق گومس دلاسرنا بود.

ما روزهای شنبه به این کافه می‌رفتیم؛ با همه سلام و علیک می‌کردیم و می‌نشستیم و یک نوشیدنی سفارش می‌دادیم. قهوه می‌نوشیدیم و آب فراوان (گارسون‌ها بی‌وقفه آب می‌آوردند.)

در پاتوق از هر دری سخن به میان می‌آمد؛ ما درباره کارهای ادبی تازه بحث و گفت‌و‌گو می‌کردیم، از خوانده‌ها و شنیده‌هایمان برای هم می‌گفتیم و گاهی هم از رویدادهای سیاسی تازه را به هم خبر می‌دادیم. به همدیگر کتاب و مجله خارجی قرض می‌دادیم و پشت سر دوستانی که نبودند، غیبت می‌کردیم.

گاهی یکی از حاضران آخرین شعر یا نوشته خود را به صدای بلند می‌خواند و رامون درباره آن نظر می‌داد که ما می‌شنیدیم و بعضی وقت‌ها بر سر آن بحث و جدل راه می‌انداختیم. زمان به سرعت می‌گذشت و گاهی عده‌ای از رفقا در کوچه‌های تاریک پرسه می‌زدند و تا دیرگاه بی‌وقفه با هم بحث می‌کردند.

سانتیاگو رامون کاخال^۳۹ پزشک و زیست‌شناس مشهور اسپانیا که برنده جایزه نوبل و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان زمان بود، هر روز عصر در کنج کافه پرادو در گوشه‌ای تنها می‌نشست. چند میز دورتر در همان کافه محفلی از شاعران اولتراییست برگزار می‌شد که من هم در آن شرکت می‌کردم.

یک بار یکی از دوستان ما به نام آراکی‌ستاین^۴۰ که نویسنده و روزنامه‌نگار بود (و در زمان جنگ داخلی که در پاریس سفیر جمهوری اسپانیا شد، من باز با او سر و کار پیدا کردم) در خیابان با نویسنده‌ای به نام خوسه ماریا کارترو^۴۱ روبه‌رو شد. این آدم رمان‌های بسیار مبتذلی سر هم می‌کرد و آن‌ها را با اسم مستعار کابایرو آئوداس^۴۲ بیرون می‌داد.

او که دو متر قد داشت، سر راه آراکی‌ستاین سبز شده و به خاطر نوشتن یک مقاله (به حق) انتقادی، او را به باد فحش گرفته بود. آراکی‌ستاین هم به او کشیده‌ای زده بود تا سرانجام عابران آن‌ها را از هم جدا کرده بودند.

این رویارویی در دنیای ادبی کوچک مادرید سر و صدا به پا کرد. ما تصمیم گرفتیم برای نشان دادن همبستگی خود با آراکی‌ستاین، نامه‌ای جمعی بنویسیم و امضا جمع کنیم. دوستان اولتراییست من که می‌دانستند به خاطر کارم در «موزه تاریخ طبیعی» با کاخال آشنا هستم (من در انستیتوی حشره‌شناسی، میکروسکوپ را برای مطالعات استاد آماده می‌کردم) مرا فرستادند تا از این آقای دانشمند که حرمت خیلی زیادی داشت، امضا بگیرم.

سر میز کاخال رفتم و موضوع را با او در میان گذاشتم. اما پیرمرد از امضا کردن خودداری ورزید و این طور عذر آورد که روزنامه «الفبا» که کارترو مرتب در آن مقاله می‌نوشت، قصد دارد خاطرات او را منتشر کند؛ و او می‌ترسد که با این امضا روزنامه مزبور از چاپ خاطرات او منصرف شود.

راستش خود من هم، البته به دلایلی متفاوت، از امضا کردن نامه‌های جمعی طفره می‌روم. چنین کاری فقط وجدان آدم را راحت می‌کند و فایده دیگری ندارد. می‌دانم که خیلی‌ها با این حرف مخالف هستند؛ از این رو به طور جدی خواهش می‌کنم اگر یک وقت بلایی سرم آمد، مثلاً زندان افتادم یا ناگهان ناپدید شدم، برایم طومار امضا ترتیب ندهید. از این کار اصلاً خوشم نمی‌آید.

۱- Miguel Primo de Rivera(تولد: ۱۸۷۰ ۱۹۳۰) از سال ۱۹۲۳ دیکتاتور نظامی اسپانیا بود. پسر او خوزه آنتونیو در سال ۱۹۳۳ حزب راست افراطی فالانژ را پایه‌گذاری کرد. او به جرم توطئه علیه جمهوری اسپانیا در سال ۱۹۳۶ تیرباران شد.

۴۲- Caballero Audaz به اسپانیایی یعنی: سوارکار سلحشور